باب دوم (اصلاحی 26/ˏ09ˏ/1387)- وظایف و اختیارات مجلس شورای اسلامی ‌

باب دوم - وظایف و اختیارات مجلس شورای اسلامی ‌


فصل اول (الحاقی 26ˏ/09/ˏ1387)- قانونگذاری


مبحث اول (الحاقی 26/ˏ09ˏ/1387)- طرحها و لوایح قانونی ‌


اول (الحاقی 26ˏ/09ˏ/1387)- طرحهای قانونی


ماده 130 - طرحهای قانونی با امضاء و ذکر نام حداقل پانزده نفر از نمایندگان در مجلس به رئیس جلسه تسلیم می‌شود و پس از اعلام وصول و قرائت‌ عنوان آن توسط رئیس یا یکی از دبیران، در همان جلسه به کمیسیون‌های مربوط ارجاع می‌شود. این طرحها پس از ارجاع به کمیسیون‌های‌ ذی‌ربط چاپ و توزیع و نسخه‌ای از آن توسط رئیس برای وزیر یا وزیران مربوط ارسال می‌گردد. طرحها نیز همانند لوایح، باید دارای موضوع و عنوان‌ مشخص باشند و دلایل لزوم تهیه و پیشنهاد آن در مقدمه بوضوح درج شود و همچنین دارای موادی متناسب با اصل موضوع و عنوان طرح نیز باشد.

ماده 131 (الحاقی 26/ˏ09ˏ/1387)- امضاء‌ کنندگان طرحهای قانونی حق دارند در کمیسیون مربوط که طرح آنها مطرح است، برای ادای توضیح حاضر شوند و کمیسیون‌ تاریخ بحث پیرامون طرح را کتباً به آنان اعلام می‌نماید.


ماده 132 (الحاقی 26ˏ/09/ˏ1387)- پس از اعلام وصول طرح قانونی، چنانچه جمعی از امضاء‌ کنندگان تقاضای کتبی استرداد آن را بنمایند بطوری که امضاء‌کنندگان باقی‌مانده کمتر از پانزده نفر گردند، درصورتی که تقاضای استرداد قبل از تصویب طرح در شور اول باشد طرح مسترد و گزارش آن به مجلس داده خواهد شد‌ و در صورتی که طرح در شور اول به تصویب رسیده باشد پس از توضیح یک نفر از تقاضاکنندگان و صحبت یک نفر مخالف، با رأی مجلس، طرح قابل ‌استرداد می‌باشد.


ماده 133 (الحاقی 26ˏ/09ˏ/1387)- اگر طرحی مورد تصویب مجلس یا کمیسیون‌های موضوع اصل هشتاد و پنجم (85) قانون اساسی واقع نشد بدون تغییر اساسی تا‌ شش ماه دیگر نمی‌توان آن را مجدداً به مجلس پیشنهاد نمود مگر با تقاضای کتبی پنجاه نفر نماینده و تصویب مجلس.

دوم (الحاقی 26ˏ/09ˏ/1387)- لوایح قانونی


ماده 134 (الحاقی 26ˏ/09/ˏ1387)- لوایح قانونی که ازطرف دولت به مجلس پیشنهاد می‌شود، باید؛
1- دارای موضوع و عنوان مشخص باشد.
2- دلایل لزوم تهیه و پیشنهاد آن در مقدمه لایحه به ‌وضوح درج شود.
3- دارای موادی متناسب با اصل موضوع و عنوان لایحه باشد.


ماده 135 (الحاقی 26ˏ/09ˏ/1387)- طبق اصل هفتاد و چهارم (74) قانون اساسی کلیه لوایح قانونی تقدیمی به مجلس باید به امضاء رئیس جمهور و وزیر یا وزراء مسؤول ‌رسیده باشد. درصورت نداشتن وزیر مسؤول، امضاء رئیس جمهور کافی است.


ماده 136 (اصلاحی 26/ˏ09ˏ/1387)- لوایح قانونی با رعایت اصل هفتاد و چهارم (74) قانون اساسی باید در جلسه علنی مجلس توسط وزیر مربوط و یا نماینده دولت تقدیم ‌گردد و درموقع طرح آن نیز باید وزیر مربوط یا یکی از وزراء به‌ تناسب موضوع حاضر باشد.
‌معاونان امور مجلس رئیس جمهور و وزراء و سازمان برنامه و بودجه، رئیس یا رابط امورمجلس شورای عالی استانها که رسماً به مجلس معرفی شده‌ باشند، می‌توانند بجای رئیس جمهور و وزراء در جلسات مجلس و کمیسیون‌ها برای توضیح و دفاع لازم حضور یابند.


ماده 137 (اصلاحی 26ˏ/09/ˏ1387)- استرداد لوایح قانونی با تصویب هیأت وزیران به ترتیب ذیل امکانپذیر خواهد بود:
1 - درصورتی که استرداد پیش از تصویب کلیات لایحه در مجلس باشد رئیس جمهور کتباً با ذکر دلیل آن را مسترد‌ می‌نماید و گزارش آن در جلسه علنی اعلام می‌شود.
2 - درصورتی که استرداد پس از تصویب کلیات لایحه و در هر مرحله تا پیش از تصویب نهایی باشد، وزیر مربوط یا یکی از معاونین رئیس جمهور به تناسب موضوع ضمن ارائه درخواست رئیس جمهور می‌تواند با ذکر دلیل در جلسه علنی مجلس و صحبت یک نفر مخالف هر یک به‌مدت ده دقیقه و تصویب مجلس آن را مسترد نماید.

ماده 138 (الحاقی 26ˏ/09ˏ/1387)- یک نسخه از کلیه طرحها و لوایحی که تقدیم مجلس می‌شود پس از اعلام وصول ،از طریق رسانه ها در اختیار عموم قرار می‌گیرد.

سوم (الحاقی 26ˏ/09/ˏ1387)- طرحهای شورای‌عالی استانها ‌


ماده 139 (اصلاحی 26ˏ/09ˏ/1387)- طرحهای مصوب شورای‌عالی استانها که باید دارای عنوان و مقدمه توجیهی مشخص و مواد متناسب باشد، مستقیما یا توسط دولت به‌ مجلس تقدیم می‌شود. وصول این طرحها توسط رئیس جلسه یا یکی از دبیران اعلام و برای بررسی به کمیسیون ذی‌ربط ارجاع و سپس چاپ و بین نمایندگان توزیع و‌ نسخه‌ای از آن نیز برای هیأت وزیران به منظور حضور و دفاع از مواضع خود ارسال می‌شود.

تبصره (الحاقی 26ˏ/09ˏ/1387)- نحوه رسیدگی به این طرحها و نیز تقاضای استرداد آنها مشابه لوایح دولت خواهد بود.


‌چهارم (الحاقی 26ˏ/09ˏ/1387)- مقررات مشترک طرحها و لوایح ‌



ماده 140(اصلاحی 26/ˏ09ˏ/1387)- در ابتدای هر دوره قانونگذاری، هیأت رئیسه صورتی از طرحها و لوایحی را که معوق مانده به وسیله معاونت قوانین تهیه می‌ کند و در‌اختیار نمایندگان می‌ گذارد و صورتی نیز برای دولت ارسال می‌دارد. هر یک از طرحها و لوایح معوقه که لزوم رسیدگی به آن به وسیله بیست و پنج نفر از‌ نمایندگان یا از طرف دولت تقاضا شود، طبق آیین‌ نامه به کمیسیون‌های مربوطه ارجاع می‌شود و کمیسیون‌ها رسیدگی را به ترتیب مندرج در این آیین‌ نامه‌انجام می‌دهند. هرگاه شوراول آن طرحها یا لوایح قبلاً خاتمه یافته باشد رسیدگی به طرح یا لایحه با پیشنهاد کمیسیون وتصویب مجلس یک شوری‌انجام خواهد شد. درصورت تغییر دولت، چنانچه دولت جدید رسماً استرداد لوایحی را اعلام کرده باشد، آن لوایح از جریان خارج خواهد شد.

ماده 141 (اصلاحی 26ˏ/09ˏ/1387)- نمایندگان مجلس و دولت نمی‌ توانند یک طرح یا لایحه قانونی را که بیش از یک موضوع دارد به‌عنوان ماده واحده پیشنهاد و تقاضای‌ تصویب نمایند. درصورتی که طرح یا لایحه مشتمل بر بیش از یک موضوع باشد، باید مواد و تبصره‌ها جزء به جزء طرح و مورد شور قرار گیرد. هیأت‌ رئیسه موظف است قبل از اعلام وصول طرحها و لوایح مفاد این ماده را رعایت نماید.لایحه بودجه سالانه کل کشور و متمم آن از این قاعده مستثنی است.

مبحث دوم (الحاقی 26ˏ/09ˏ/1387)– مراحل بررسی و تصویب طرحها و لوایح عادی ‌


ماده 142(الحاقی 26/ˏ09ˏ/1387)- بررسی و تصویب کلیه طرح ها و لوایح عادی یک شوری خواهد بود به جز مواردی که در این آئین نامه نحوه رسیدگی مشخص شده و یا به تشخیص هیأت رئیسه بررسی آنها به صورت دوشوری ضرورت داشته باشد.


تبصره (الحاقی 26/ˏ09ˏ/1387)– چنانچه نظر کمیسیون مبنی بر رد یا مسکوت ماندن طرح یا لایحه موضوع این ماده باشد و درجلسه علنی، کلیات آن طرح یا لایحه به تصویب برسد این گونه طرح ها و لوایح به کمیسیون برای رسیدگی شوردوم ارجاع می شود.


ماده 143 (الحاقی 26/ˏ09/ˏ1387)- رئیس جلسه مکلف است وصول کلیه طرحها و لوایح عادی را که به مجلس تقدیم می‌شود با رعایت اصل هفتاد و پنجم (75) قانون‌اساسی در همان جلسه و یا حداکثر دو جلسه بعد مجلس اعلام و همزمان به کمیسیون‌های مربوطه ارجاع نماید و به‌دستور وی فوراً تکثیر و در اختیار‌نمایندگان قرار گیرد.


ماده 144(اصلاحی 26ˏ/09/ˏ1387)- رئیس مجلس شورای اسلامی موظف است یک نسخه از طرحها و لوایح عادی و یک فوریتی را پس از اعلام وصول به کمیسیون اصلی و کمیسیون ‌های فرعی جهت رسیدگی به مواد مرتبط و همچنین به مرکز پژوهش‌ های مجلس جهت رسیدگی و اظهار نظر کارشناسی ارجاع کند.
کمیسیون‌ های فرعی موظفند حداکثر ظرف مدت پانزده روز از تاریخ ارجاع طرح یا لایحه عادی و ظرف مدت ده روز برای طرحها و لوایح یک‌ فوریتی نتیجه رسیدگی خود را طی گزارشی در مواد ارجاعی به کمیسیون اصلی ارائه کنند. هریک از نمایندگان نیز می ‌توانند پیشنهاد های خود را در مورد کلیات و جزئیات طرحها و لوایح عادی ظرف مدت ده روز و در طرحها و لوایح یک ‌فوریتی ظرف مدت پنج روز از تاریخ توزیع طرح یا لایحه به کمیسیون اصلی و کمیسیون‌ های فرعی ارائه کنند.
مهلت کمیسیون اصلی برای رسیدگی به کلیات و جزئیات طرح یا لایحه عادی حداکثر سه ماه و در طرحها و لوایح یک‌ فوریتی حداکثر یک‌ ماه و نیم پس از تاریخ ارجاع است. چنانچه طرح یا لایحه با برگزاری جلسات عادی و فوق ‌العاده در مهلتهای مذکور قابل رسیدگی نباشد با درخواست کمیسیون و موافقت هیأت ‌رئیسه مجلس این فرصت حداکثر تا دو برابر مدتهای مذکور قابل تمدید است.

تبصره 1 (اصلاحی 26/ˏ09/ˏ1387)- در مواردی که کمیسیون یا کمیسیون‌هایی به نحوه ارجاع طرح یا لایحه معترض باشند مراتب اعتراض خود را به هیأت رئیسه اعلام‌ می‌کنند، هیأت رئیسه موظف است در اولین فرصت به موضوع رسیدگی و اتخاذ تصمیم نماید.

تبصره 2(الحاقی 04ˏ/11ˏ/1394)- در پایان مهلت های تعیین ‌شده چنانچه گزارش کمیسیون اصلی ارائه نشود، هیأت‌ رئیسه مجلس موظف است طرح یا لایحه را طبق نوبت در دستور هفتگی مجلس قرار دهد. در این‌ صورت پیشنهادهای موضوع این ماده در جلسه علنی مطرح می ‌شود. در صورتی‌ که گزارش کمیسیون اصلی تا سه ‌روز قبل از شروع رسیدگی به طرح یا لایحه در جلسه رسمی مجلس بین نمایندگان توزیع گردد گزارش کمیسیون جایگزین طرح یا لایحه می‌شود. در این صورت نمایندگان می ‌توانند تا چهل و هشت ساعت پس ‌از توزیع گزارش کمیسیون، پیشنهادهای خود را شامل اصلاح، برگشت به طرح یا لایحه در هر مورد، حذف کل ماده یا تبصره یا بند یا جزء به هیأت‌ رئیسه مجلس ارائه کنند تا با توزیع پیشنهاد، در جلسه رسمی مجلس مورد رسیدگی قرار گیرد.

تبصره 3(الحاقی 04ˏ/11ˏ/1394)- چنانچه در کلیات، نظر کمیسیون‌ های فرعی با نظر کمیسیون اصلی متفاوت باشد، در جلسه رسمی مجلس قبل از رأی ‌گیری برای کلیات، سخنگو یا یکی از اعضای آن کمیسیون ‌ها می‌ توانند نظر کمیسیون خود را توضیح دهند.

تبصره 4(الحاقی 04/ˏ11ˏ/1394)- در مواردی که طرح یا لایحه طبق آیین ‌نامه به صورت دو شوری رسیدگی می ‌شود در شور اول کلیات و در شور دوم جزئیات طبق این آیین ‌نامه رسیدگی می‌شود.

ماده 144 مکرر(الحاقی 04ˏ/11ˏ/1394)- همزمان با وصول طرحها و لوایح توسط کمیسیون ‌ها در صورت ضرورت و با تصویب کمیسیون اصلی، طرح یا لایحه به کار گروه کارشناسی مرکز پژوهش ‌های مجلس شورای اسلامی ارجاع می ‌شود. رئیس مرکز پژوهش‌ های مجلس موظف است متناسب با موضوع و مواد طرح یا لایحه کار گروهی جهت بررسی طرح یا لایحه ارجاعی، متشکل از کارشناسان آن مرکز و اشخاص حقیقی و حقوقی صاحب ‌نظر اعم از نمایندگان فعلی و ادوار مجلس، کارشناس معاونت قوانین مجلس، دیوان محاسبات، مراکز علمی و پژوهشی حوزه و دانشگاه، دستگاههای اجرائی، بخش خصوصی و دستگاههای مرتبط با طرح یا لایحه، تشکیل دهد و در بدو کار رئیس و دبیر آن را تعیین کند. رئیس کار گروه موظف است پس از بحث و بررسی کارشناسی در کار گروه و در صورت لزوم پس از مطالعه تطبیقی قوانین و مقررات و تجربیات سایر کشورها و با بررسی سوابق قانونگذاری و پیشنهادهای کمیسیون ‌های فرعی و نمایندگان، گزارش کار گروه را با رعایت اسناد بالادستی از جمله قانون اساسی، سند چشم ‌انداز، سیاست ‌های کلی نظام و قانون برنامه توسعه، همراه با مشخصات اعضای کار گروه به کمیسیون اصلی ارائه کند. رئیس یا نماینده کار گروه موظف است با شرکت در جلسات کمیسیون از گزارش ارائه ‌شده دفاع کند. در صورت عدم نیاز به قانونگذاری جدید در موضوع مورد بحث، رئیس کار گروه گزارش خود را با ذکر دلایل رد طرح یا لایحه به کمیسیون اصلی ارائه می‌ کند.

تبصره 1(الحاقی 04/ˏ11ˏ/1394)- چنانچه رئیس مرکز پژوهش ‌های مجلس از مجمع تشخیص مصلحت نظام و شورای نگهبان جهت معرفی نماینده خود برای حضور در کار گروه موضوع این ماده دعوت به ‌عمل آورد، مراجع مذکور در صورت تمایل می ‌توانند شخص یا اشخاصی را از اعضاء یا غیر اعضاء به مرکز معرفی کنند. عدم معرفی یا حضور نیافتن نمایندگان مذکور، مانع از تشکیل کار گروه نیست.

تبصره 2(الحاقی 04/ˏ11ˏ/1394)- ارجاع طرح یا لایحه به کار گروه موضوع این ماده نافی مسؤولیت مرکز پژوهش‌ های مجلس در ارائه نظرات کارشناسی به کمیسیون ‌ها و جلسات رسمی مجلس مندرج در قانون شرح وظایف مرکز پژوهش ‌های مجلس نخواهد بود.

تبصره 3(الحاقی 04/ˏ11ˏ/1394)- حداکثر زمان رسیدگی به طرحها و لوایح عادی در مرکز پژوهش‌ها یک ‌ماه و نیم پس از ارجاع و در طرحها و لوایح یک ‌فوریتی یک ‌ماه پس از ارجاع می‌باشد. در صورت ضرورت این فرصتها با درخواست مرکز پژوهش ‌ها و تأیید کمیسیون اصلی قابل افزایش است.

‌الف (الحاقی 26/ˏ09/ˏ1387)- بررسی طرحها و لوایح در کمیسیون‌ها



ماده 145 (اصلاحی 26/ˏ09/ˏ1387)- کمیسیون اصلی موظف است در رسیدگی به طرحها و لوایح از وزرا و یا بالاترین مقام دستگاههای اجرائی مرتبط با موضوع، مرکز پژوهش ‌ها، دیوان محاسبات، نمایندگان کمیسیون‌ های فرعی و نمایندگانی که در موعد مقرر پیشنهاد خود را ارائه نموده‌ اند و عنداللزوم نماینده بخش خصوصی اعم از اتاقهای: بازرگانی و صنایع و معادن، کشاورزی، تعاون، اصناف، تشکلهای کارگری، انجمن‌ ها و اتحادیه‌ ها و مجامع صنفی، صنعتی، معدنی و کشاورزی حسب مورد دعوت نماید و پس از رسیدگی گزارش خود را در مهلت مقرر به هیأت‌ رئیسه مجلس تقدیم کند.

تبصره 1 (اصلاحی 26/ˏ09ˏ/1387)- کمیسیون ها می توانند گزارش طرح ها و لوایح مشابه یا با موضوع مشترک یا نزدیک به هم را در یک گزارش به مجلس ارائه نمایند.

تبصره2(الحاقی 30ˏ/02ˏ/1391)ـ گزارش چاپ شده کمیسیون تا زمانی که در دستور هفتگی درج نشده باشد فقط با تصویب دوسوم اعضای کمیسیون و تأیید هیأت رئیسه مجلس قابل تغییر و اصلاح است و در صورت درج در دستور هفتگی قابل تغییر و اصلاح نیست.

ماده 145 مکرر(الحاقی 04/ˏ11ˏ/1394)- پس از توزیع گزارش نهائی کمیسیون اصلی توسط هیأت‌ رئیسه مجلس، کمیسیون‌ های فرعی در موارد ارجاعی و نمایندگان می ‌توانند ظرف مدت ده روز از تاریخ توزیع گزارش، پیشنهادهای خود را در خصوص اصلاح، برگشت به طرح یا لایحه اصلی و پیشنهادهای الحاقی در هر ماده و اجزای آن، حذف کل ماده و اجزای آن به هیأت ‌رئیسه مجلس ارائه کنند.

تبصره(الحاقی 04/ˏ11/ˏ1394)- گزارش کمیسیون اصلی همراه با گزارش کمیسیون‌ های فرعی و پیشنهادهای نمایندگان موضوع این ماده و ماده (145) در مورد هر طرح یا لایحه و همچنین در موارد ارجاعی به کمیسیون اصلی حین بررسی طرحها و لوایح حداقل چهل و هشت ساعت و در موارد اعاده‌ شده از شورای نگهبان حداقل یک جلسه یا بیست و چهار ساعت قبل از رسیدگی در جلسه رسمی مجلس باید بین نمایندگان مجلس توزیع شده باشد. درغیر این ‌صورت در آن جلسه قابل رسیدگی نیست.

ماده 146 (منسوخه 26/ˏ09ˏ/1387)- گزارش رد یا مسکوت ماندن طرح یالایحه، زمانی در دستور کار مجلس قرار می گیرد که دولت در خصوص لایحه یا پانزده نفر از نمایندگان طراح در خصوص طرح، ظرف مدت یک ماه پس از چاپ و توزیع گزارش کمیسیون از هیأت رئیسه مجلس تقاضا نمایند در دستور کار مجلس قرارگیرد در غیراین صورت بایگانی می شود مگر این که درگزارش کمیسیون زمان مشخصی برای مسکوت ماندن تعیین شده باشد که در این صورت پس از پایان یافتن مدت تعیین شده در دستور کار کمیسیون قرار خواهد گرفت.

ماده 147 (الحاقی 26ˏ/09ˏ/1387)- پیشنهاد دهندگان می‌توانند در کمیسیون مربوطه حاضر شوند و توضیحات لازم را در باره پیشنهاد خود بدهند. کمیسیون موظف است،‌حداقل بیست و چهار ساعت قبل از طرح پیشنهاد، کتباً پیشنهاد دهندگان را به کمیسیون دعوت کند. ‌


ماده 148 (الحاقی 26/ˏ09ˏ/1387)- کمیسیون‌ها موظفند، در موقع رسیدگی به طرحها و لوایح ، از وزراء و بالاترین مقام دستگاه ذی‌ربط دعوت به عمل آورند.


ماده 149 (الحاقی 26/ˏ09ˏ/1387)- درجلسات کمیسیون‌ها نمایندگانی که عضویت در آن کمیسیون را ندارند بدون داشتن حق رأی می‌توانند حاضر شوند و در صورتی که‌از طرف کمیسیون برای ادای توضیح یا شرکت در مذاکرات دعوت شده باشند باید شرکت نمایند ولی حق رأی ندارند.


ب (الحاقی 26ˏ/09ˏ/1387)- بررسی و تصویب طرحها و لوایح در مجلس


ماده 150(اصلاحی 26ˏ/09ˏ/1387)- در مواردی که موادی از طرحها و لوایح و همچنین مصوبات اعاده ‌شده از شورای نگهبان جهت رسیدگی به کمیسیون اصلی ارجاع می ‌شود، نمایندگان عضو کمیسیون‌ های فرعی و سایر نمایندگان می‌ توانند با حضور در کمیسیون اصلی، در زمان اعلام شده توسط کمیسیون نظرات و پیشنهادهای خود را مطرح کنند.

تبصره1(الحاقی 30/ˏ02ˏ/1391)ـ ارائه پیشنهادهای نمایندگان در مواردی که در این آیین نامه به صراحت برای آن زمان دیگری تعیین شده است، مشمول حکم این ماده نیست.

تبصره2(الحاقی 30ˏ/02ˏ/1391)ـ اعضای هر کمیسیون می توانند هنگام رسیدگی موارد ارجاعی به آن کمیسیون، پیشنهادهای خود را طرح نمایند.

تبصره3(الحاقی 30ˏ/02ˏ/1391)ـ نمایندگان پیشنهاددهنده می توانند در کمیسیون مربوط حاضر شوند و توضیحات لازم را درباره پیشنهاد خود بدهند. کمیسیون موظف است نمایندگانی که حداقل بیست و چهار ساعت قبل از شروع رسیدگی، پیشنهاد خود را تحویل داده اند به صورت کتبی برای شرکت در کمیسیون و دفاع از پیشنهاد خود دعوت نماید.

تبصره4(الحاقی 30ˏ/02ˏ/1391)ـ طرحها و لوایحی که به صورت دو شوری رسیدگی می شود پیشنهادها در شور اول درباره کلیات و در شور دوم درخصوص مواد پذیرفته می شود.

تبصره5 (منسوخه 30ˏ/02ˏ/1391)ـ کلیه پیشنهادهای کتبی نمایندگان که در زمان رسیدگی، در کمیسیون حضور داشته اند همراه با گزارش کمیسیون، چاپ و توزیع می شود.

تبصره6 (الحاقی 30/ˏ02ˏ/1391)ـ معاونت قوانین موظف است به نحو مقتضی زمان رسیدگی به موضوعات ارجاعی در کمیسیون را به اطلاع نمایندگان برساند.

ماده 151-

1(اصلاحی 04/ˏ11ˏ/1394)- در ابتداء، ماده ‌واحده و یا هر یک از مواد یا اجزاء توسط یکی از اعضای هیأت‌ رئیسه قرائت می ‌شود. سپس پیشنهادهای چاپ‌ شده کمیسیون ‌های فرعی و نمایندگان به‌ ترتیب برای بازگشت به لایحه یا طرح، حذف کل یا جزء و پیشنهاد اصلاحی به‌ شرح فوق مطرح می ‌شود و رأی ‌گیری به عمل می‌ آید. در این مرحله پیشنهاد حذف کل یا جزء تا قبل از ورود به ماده در صحن پذیرفته می ‌شود.

ب) پس از تصویب کلیات، به جزئیات طرحها و لوایح به ترتیب زیر رسیدگی می‌ شود و در صورت وجود مخالف هر ماده، یک مخالف و یک موافق و پس از آن نماینده دولت و سخنگوی کمیسیون هر یک حداکثر پنج دقیقه صحبت می‌ کند.

1(الحاقی 04ˏ/11ˏ/1394)- گزارش کمیسیون اصلی در خصوص ماده ‌واحده یا هر یک از مواد و اجزای آن به ترتیب مواد توسط یکی از اعضای هیأت ‌رئیسه مجلس قرائت می‌شود، درصورتی ‌که نسبت به ماده‌ واحده یا هر یک از مواد و اجزای آن پیشنهاد چاپ‌ شده وجود داشته باشد ابتداء مصوبه کمیسیون اصلی در آن مورد رسیدگی می‌شود و در صورت وجود مخالف، یک نفر مخالف و سپس یک نفر موافق و پس از آن نماینده دولت و سخنگوی کمیسیون هر یک حداکثر پنج دقیقه صحبت خواهند کرد و نسبت به مصوبه کمیسیون اصلی رأی ‌گیری می ‌شود.

2 (اصلاحی 04ˏ/11ˏ/1394)- اگر پیشنهاد چاپ ‌شده ‌ای مطابق بند (1) وجود نداشته باشد، مصوبه کمیسیون اصلی در خصوص ماده ‌واحده، هر یک از مواد یا اجزاء‌ به رأی گذاشته می‌ شود.

3 (اصلاحی 04/ˏ11ˏ/1394)- در صورت عدم تصویب موارد مذکور در بندهای (1) و (2)، مجدداً پیشنهاد حذف در مجلس پذیرفته و در مورد آن رأی ‌گیری می ‌شود.

4 (اصلاحی 04ˏ/11ˏ/1394)- پس از مراحل فوق، برای ماده مورد بحث با اصلاحات انجام‌ شده رأی‌ گیری به عمل می ‌آید و چنانچه به تصویب نرسید، پیشنهادهای جدید قابل طرح است و در صورت عدم وجود پیشنهاد جدید جهت بررسی مجدد به کمیسیون اصلی ارجاع می ‌شود.

5 (اصلاحی 04/ˏ11ˏ/1394)- در هر مرحله که پیشنهاد اصلاح، ‌بازگشت به لایحه یا طرح و یا مصوبه کمیسیون اصلی به تصویب مجلس برسد، پیشنهاد الحاقی مرتبط و غیرمغایر با مصوبه به تشخیص رئیس جلسه، به ترتیب کمیسیون‌ های فرعی و نمایندگان مطرح و رأی‌ گیری به عمل می ‌آید.

6 (الحاقی 04/ˏ11ˏ/1394)- نسبت به آن ‌دسته از مواد که مجدداً به کمیسیون اصلی ارجاع می‌ شود، هر یک از نمایندگان می ‌توانند در مهلت مقرر با حضور در کمیسیون پیشنهادهای خود را مطرح کنند. پس از چاپ و توزیع گزارش کمیسیون اصلی در موارد ارجاعی به کمیسیون، هر یک از نمایندگان می ‌توانند تا دوازده ساعت پس از توزیع گزارش کمیسیون اصلی پیشنهادهای خود را جهت طرح در جلسه رسمی مجلس به هیأت ‌رئیسه مجلس ارائه نمایند.

تبصره(الحاقی 04/ˏ11ˏ/1394)- در صورت عدم آمادگی یا عدم حضور سخنگوی ‌کمیسیون، به ترتیب رئیس یا یکی از نواب رئیس یا سایر اعضای کمیسیون به جای وی از نظر کمیسیون دفاع می ‌کند.

ماده 152 (منسوخه 26ˏ/09ˏ/1387)- در شور دوم گزارش کمیسیون در مجلس مطرح می‌ شود. در این مرحله پیشنهاد تازه پذیرفته نمی‌شود، ولی پیشنهادهای چاپ شده، به ترتیب مواد، توسط پیشنهاد دهندگان قابل طرح در مجلس خواهد بود. در‌این صورت پیشنهاد دهنده یا یکی از پیشنهاد دهندگان ( در مورد پیشنهاد جمعی) می‌تواند برای هر پیشنهاد ظرف پنج دقیقه توضیح بدهد و پس از‌اظهارنظر یک مخالف و یک موافق و عنداللزوم توضیحات سخنگوی کمیسیون و نماینده دولت نسبت به پیشنهاد مزبور اخذ رأی به عمل می‌آید. پس از رد‌ یا قبول پیشنهاد نسبت به اصل ماده رأی‌ گیری به عمل می‌آید. چنانچه ماده به تصویب نرسید، بدون مذاکره نسبت به حذف آن رأی‌ گیری خواهد شد و در‌صورتی که حذف ماده به تصویب نرسید پیشنهادهای اصلاحی تازه در همان جلسه پذیرفته خواهد شد.

ماده 153 (اصلاحی 26ˏ/09ˏ/1387)- در شور دوم در باره اصل مواد مذاکره به عمل نمی‌آید مگر آنکه در گزارش کمیسیون مواد جدیدی اضافه شده باشد یا به تشخیص هیأت‌ رئیسه در بعضی مواد تغییرات اساسی داده شده باشد. در این صورت مخالف و موافق از بین ثبت ‌نام ‌کنندگان در لوح یا دستگاه الکترونیک به قید قرعه تعیین می ‌شوند، که هر یک می ‌توانند به مدت پنج دقیقه صحبت کنند و در صورت لزوم سخنگوی کمیسیون و نماینده دولت نیز صحبت می‌کنند و آنگاه نسبت به ماده یا مواد مورد نظر رأی‌ گیری می‌ شود.

ماده 154 (اصلاحی 26ˏ/09/ˏ1387)- چنانچه در شور دوم، کمیسیون بعضی از مواد طرح یا لایحه را حذف و یا تغییر کلی داده باشد، هر یک از نمایندگان میتوانند همان ماده‌را پیشنهاد نمایند و پس از صحبت یک مخالف و یک موافق و سخنگو کمیسیون و نماینده دولت نسبت به ماده رأی‌ گیری می‌شود. چنانچه اصل ماده ‌تصویب شد پیشنهادهای اصلاحی که قبلاً به کمیسیون داده شده، قابل طرح و بحث و رأی‌ گیری خواهد بود.

ماده 155 (منسوخه 26/ˏ09ˏ/1387)– پس از تصویب کلیات و در شور نهایی طرح ها و لوایح، اولویت رسیدگی به پیشنهادها در جلسه علنی به ترتیب زیر خواهد بود: 1- پیشنهاد بازگشت به لایحه دولت یا طرح اصلی. 2- پیشنهاد حذف کل ماده. 3- پیشنهاد چاپ شده کمیسیون‏های فرعی. 4- پیشنهاد حذف جزء و پیشنهادهای چاپ شده نمایندگان باتشخیص اولویت جامع بودن توسط یکی از اعضاء هیأت رئیسه. 5- رأی گیری برای اصل ماده. 6- رأی گیری برای حذف کل ماده درصورتی که اصل ماده رأی نیاورد. 7- پیشنهادهای جدید نمایندگان. 8- ارجاع به کمیسیون، به تشخیص رئیس جلسه(درصورتی که پیشنهادهای فوق الذکررأی نیاورد).

تبصره1 (منسوخه 26ˏ/09ˏ/1387)- درصورت تصویب پیشنهاد بازگشت به لایحه دولت یا طرح اصلی، پیشنهاد بندهای (3) و (4)پذیرفته می شود.

ماده 155 (اصلاحی 30/ˏ02ˏ/1391)ـ ارجاع طرح یا لایحه یا مواردی از آن از جلسه علنی به کمیسیون به جز آنچه که در این آیین نامه به طور صریح تعیین شده است با پیشنهاد رئیس جلسه و تصویب مجلس انجام می شود. ارجاع باید به همان کمیسیون گزارش دهنده صورت گیرد. کمیسیون باید فقط موارد ارجاعی را رسیدگی و گزارش خود را ظرف یک هفته به هیأت رئیسه تسلیم نماید تا با تعیین اولویت در دستور هفتگی درج شود.



ماده 156 (منسوخه 26/ˏ09/ˏ1387)- اصلاحاتی که در ماده‌ای پیشنهاد می‌گردد قبل از خود ماده در باره آنها در مجلس رأی گرفته می‌شود.



ماده 157(اصلاحی 26/ˏ09ˏ/1387)- هنگام بحث نسبت به هر ماده، چنانچه بنا به درخواست کتبی هر یک از نمایندگان به تشخیص رئیس جلسه ابهامی در ماده مطرح‌ شده وجود داشته باشد، پیشنهاد رفع ابهام در جلسه پذیرفته و با صحبت یک مخالف و یک موافق هرکدام به مدت حداکثر پنج دقیقه به رأی گذاشته می ‌شود و یا موضوع جهت رفع ابهام توسط رئیس‌ جلسه به کمیسیون اصلی ارجاع می ‌گردد.

مبحث سوم (الحاقی 26/ˏ09ˏ/1387)- مراحل بررسی و تصویب طرحها و لوایح فوری


‌اول (الحاقی 26/ˏ09ˏ/1387)- کلیات موضوع طرحها و لوایح فوری


ماده 158 (الحاقی 26/ˏ09ˏ/1387)- طرحها و لوایح فوری عبارتند از یک فوریتی، دوفوریتی و سه فوریتی.


ماده 159 (الحاقی 26/ˏ09ˏ/1387)- وقتی که فوریت طرح یا لایحه‌ای تقاضا می‌شود، پس از توضیح پیشنهاد کننده یا یکی از پیشنهاد کنندگان و اظهارات مخالف و موافق، ‌نسبت به فوریت، رأی گرفته می‌شود. درصورتی که تقاضای فوریت ضمن طرح یا لایحه مطرح نشده باشد، پانزده نفر از نمایندگان نیز می‌توانند کتباً‌ تقاضای فوریت آن طرح یا لایحه را بنمایند. تصویب فوریت طرحها و لوایح با توجه به درجه فوریت به ترتیب ذیل می‌باشد:
1 - یک‌فوریت؛ با صحبت یک مخالف و یک موافق و با رأی اکثریت مطلق حاضران.
2 - دو و سه فوریت؛ با صحبت دو مخالف و دو موافق و به ترتیب با رأی اکثریت دو سوم حاضران و دو سوم مجموع نمایندگان. ‌


تبصره (الحاقی 26ˏ/09/ˏ1387)- هیأت رئیسه موظف است طرحها و لوایح دارای فوریت را حداقل یکساعت قبل از طرح فوریت آنها در جلسه علنی تکثیر و دراختیار‌ نمایندگان قرار دهد. ‌

ماده 160 (الحاقی 26ˏ/09ˏ/1387)- اصل بر عادی بودن رسیدگی طرحها و لوایح است. بنابراین فوریت آنها باید مبین ضرورت و یا حالت استثنایی و مستند به دلائل ذیل ‌باشد:
1 - یک فوریت؛ نیاز فوری جامعه و اولویت طرح و یا لایحه مورد نظر نسبت به سایر موارد مطروحه.
2 - دوفوریت؛ ضرورت جلوگیری از وقوع خسارت احتمالی و فوت فرصت.
3 - سه فوریت؛ حالت کاملاً اضطراری و حیاتی و برای مقابله سریع با خسارت حتمی.


ماده 161 (الحاقی 26ˏ/09/ˏ1387)- در طرحها و لوایحی که فوریت آنها تصویب شده باشد، ابتدا نسبت به اصل آن مذاکره می‌شود و پس از آن برای ورود به شور در ماده ‌واحده یا مواد، رأی گرفته می‌شود و آنگاه راجع به هر یک از مواد جداگانه مذاکره و اخذ رأی به عمل می‌آید.


ماده 162 (الحاقی 26/ˏ09ˏ/1387)- با تقاضای دولت یا پانزده نفر از نمایندگان و تصویب مجلس قبل از ورود به شور در ماده واحده یا مواد طرح و یا لایحه می‌ توان از آن‌سلب فوریت بطور مطلق، و یا سلب یک فوریت از دو فوریت، و یا یک یا دو فوریت از طرحها و لوایح سه فوریتی نمود. تقاضای فوریت یا سلب فوریت برای هر‌طرح و یا لایحه فقط یک‌ بار امکانپذیر است.

دوم (الحاقی 26/ˏ09ˏ/1387)- طرحها و لوایح یک فوریتی


ماده 163 (الحاقی 26ˏ/09ˏ/1387)- طرحها و لوایح یک فوریتی، پس از تصویب فوریت، به کمیسیون‌های اصلی، فرعی ارجاع می‌شود تا خارج از نوبت مورد بررسی و‌تصویب قرار گیرد. گزارش کمیسیون درباره این طرحها و لوایح حداقل چهل و هشت ساعت قبل از موقع طرح در مجلس چاپ و بین نمایندگان توزیع‌ می‌شود.


ماده 164 (اصلاحی 26ˏ/09ˏ/1387)- طرحها و لوایح یک فوریتی یک شوری است و پس از وصول گزارش کمیسیون، خارج از نوبت در دستور کار مجلس قرار می‌گیرد و‌یک نوبت درباره آن شور به عمل می‌آید، بدین.‌ترتیب که ابتدا نسبت به اصل و سپس در باب ماده واحده یا هر یک از مواد مذاکره و اخذ رأی می‌شود.‌

‌سوم (الحاقی 26ˏ/09ˏ/1387)- طرحها و لوایح دوفوریتی


ماده 165 (اصلاحی 26ˏ/09ˏ/1387)- نحوه رسیدگی به طرح ها و لوایح دو فوریتی به شرح زیر می باشد: 1 ـ حداکثر چهار ساعت پس از تصویب فوریت، طرح یا لایحه چاپ و توزیع و به کمیسیون ذی ربط ارجاع می شود. 2 ـ حداکثر بیست ساعت پس از تصویب فوریت، پیشنهاد نمایندگان به کمیسیون مربوط تسلیم می شود. 3 - گزارش کمیسیون حداکثر سه روز کاری پس از تصویب فوریت، به هیأت ‌رئیسه ارسال می‌ شود تا در دستور کار مجلس قرار گیرد. 4 ـ حداقل یک ساعت قبل از شروع مذاکرات، پیشنهادهای نمایندگان چاپ و توزیع می شود.

تبصره (الحاقی 30ˏ/02/ˏ1391)ـ چنانچه کمیسیون در مهلت فوق گزارش خود را ارائه ننماید طرح یا لایحه در دستور کار مجلس قرار می گیرد.

چهارم (الحاقی 26/ˏ09/ˏ1387)- طرحها و لوایح سه فوریتی


ماده 166 (منسوخه 26ˏ/09ˏ/1387)- طرحها و لوایح سه ‌فوریتی، پس از تصویب فوریت، بلافاصله در همان جلسه در دستور مجلس قرار می‌گیرد.


ماده 167 (اصلاحی 26/ˏ09ˏ/1387)- در طرحها و لوایح سه فوریتی، پس از تصویب فوریت بلافاصله کلیات و سپس، در همان جلسه نسبت به ماده واحده یا هر یک از مواد مذاکره و رأی‌گیری‌ می‌شود. ‌پیشنهاد نمایندگان قبل از ورود به ماده واحده یا هریک از مواد پذیرفته می‌شود و نسبت به آنها پس از اظهارات یک مخالف و یک موافق و نماینده دولت‌ اخذ رأی به عمل می‌آید.

مبحث چهارم (الحاقی 26ˏ/09ˏ/1387)- بررسی طرحها و لوایح طبق اصل هشتاد و پنجم (85) ‌


ماده 168 (الحاقی 26ˏ/09ˏ/1387)- در مواردی که مجلس ضروری تشخیص دهد، طبق اصل هشتاد و پنجم (85) قانون اساسی اختیار تصویب آزمایشی بعضی از قوانین‌را که جنبه دائمی دارند به کمیسیون‌های خود و تصویب دائمی اساسنامه سازمانها، شرکتها ، مؤسسات دولتی یا وابسته به دولت را به کمیسیون‌های ‌خود یا به دولت تفویض می‌کند. ‌

تبصره 1(الحاقی 26ˏ/09ˏ/1387)- دولت باید حداقل شش ماه قبل از پایان مدت آزمایشی قانون مذکور جهت تمدید یا تعیین تکلیف دائمی آن، اقدام قانونی لازم را معمول دارد. هیأت رئیسه موظف است از طریق لایحه یا طرح ترتیبی اتخاذ نماید که تا پایان زمان آزمایشی، تعیین تکلیف شده باشد. طرح یا لایحه می تواند به صورت ماده واحده و بدون تغییرات یا با اصلاح موادی از قانون آزمایشی تنظیم شود.


تبصره 2 (الحاقی 26/ˏ09ˏ/1387)- پس از انقضاء زمان آزمایشی ، اینگونه قوانین اعتبار قانونی نخواهند داشت.

تبصره 3(الحاقی 26ˏ/09/ˏ1387)- مدت اجراء اصلاحیه های قانون آزمایشی و برنامه توسعه تابع مدت اجراء اصل قانون خواهد بود.

ماده 169 (اصلاحی 26ˏ/09ˏ/1387)- هرگاه دولت یا پانزده نفر از نمایندگان قبل از شروع رسیدگی نهایی در مجلس تقاضای ارجاع طرح یا لایحه‌ای را طبق اصل هشتاد و پنجم (85) به کمیسیون یا کمیسیون‌های‌ مجلس و یا دولت بنماید، این تقاضا در جلسه علنی اعلام و در دستور هفتگی بعدی مجلس قرار می ‌گیرد.

ماده 170 (الحاقی 26ˏ/09ˏ/1387)- هنگام طرح تقاضای مزبور در مجلس، نماینده دولت و یا نماینده منتخب تقاضاکنندگان، دلائل ضرورت ارجاع طرح و یا لایحه را‌ حداکثر به مدت ده دقیقه بیان می‌ نماید و سپس دو نفر مخالف و دو نفر موافق که قبلاً ثبت ‌نام کرده‌اند و درصورت عدم ثبت نام، در مجلس نوبت‌ گرفته‌اند، هر یک به مدت ده دقیقه صحبت کرده و آنگاه رأی‌گیری می‌شود.

ماده 171 (الحاقی 26ˏ/09ˏ/1387)- پس از موافقت مجلس، طرح یا لایحه به کمیسیون فرستاده می‌شود. ترتیب رسیدگی این قبیل طرحها و لوایح در کمیسیون همان ترتیب ‌رسیدگی و تصویب طرحها و لوایح در مجلس خواهد بود، اما مناط در تصویب رأی حداقل دو سوم اعضاء کمیسیون می‌باشد.

ماده 172 (اصلاحی 26ˏ/09ˏ/1387)- پس از تصویب طرح یا لایحه در کمیسیون‌ها، تعیین مدت اجرای آزمایشی آن در دستور کار مجلس قرار خواهد گرفت، به این ترتیب که مصوبه کمیسیون به همراه پیشنهاد مدت اجراء، چهل و هشت ساعت قبل از طرح در مجلس تکثیر و در اختیار نمایندگان قرار گیرد. ‌هنگام طرح تعیین مدت در جلسه علنی، در صورتی که پیشنهاد دیگری نباشد، نسبت به پیشنهاد کمیسیون رأی‌گیری می‌شود. در غیر این صورت، نسبت‌ به پیشنهاد نمایندگان به ترتیب وصول در جلسه علنی پس از صحبت یک مخالف و یک موافق رأی‌گیری خواهد شد.

تبصره1(الحاقی 30ˏ/02ˏ/1391)ـ مسکوت ماندن اینگونه طرحها و لوایح تا قبل از تصویب مدت اجرای آزمایشی آن طبق روال بررسی طرحها و لوایح، قابل طرح است.

تبصره 2(الحاقی 30ˏ/02/ˏ1391)ـ چنانچه پانزده نفر از نمایندگان تقاضای لغو رسیدگی طرح یا لایحه طبق اصل هشتاد و پنجم (85) قانون اساسی را تا قبل از تأیید شورای نگهبان از مجلس داشته باشند این تقاضا در همان جلسه اعلام و در جلسه بعد طبق ماده (170) آیین نامه داخلی مطرح می گردد و در صورت تصویب این تقاضا، رسیدگی به لایحه یا طرح طبق آیین نامه داخلی ادامه می یابد.

ماده 173 (اصلاحی 26/ˏ09ˏ/1387)- در صورتی که مجلس تصویب دائمی اساسنامه سازمانها، شرکتها، مؤسسات دولتی و یا وابسته به دولت را به دولت واگذار کند.اساسنامه باید در جلسات هیأت وزیران مطرح شود و به تصویب برسد ترتیب ‌رسیدگی و تصویب اساسنامه‌ های مذکور طبق آیین‌ نامه داخلی هیأت وزیران خواهد بود.

مبحث پنجم (الحاقی 26ˏ/09/ˏ1387)- تفسیر قوانین


ماده 174 (اصلاحی 26ˏ/09ˏ/1387)- رسیدگی به طرحها و لوایح مربوط به شرح و تفسیر قوانین عادی یک شوری است و می‌تواند با فوریت مورد‌ مذاکره قرار گیرد، در تفسیر قوانین بحث در کلیات و جزئیات از هم تفکیک نمی‌ شود.

ماده 175 (اصلاحی 26/ˏ09ˏ/1387)- درصورتی که استفساریه به‌ صورت عادی و یک فوریتی باشد، پس از گزارش کمیسیون و توضیح سخنگو، یک مخالف و یک موافق، هر یک‌ به مدت ده دقیقه صحبت خواهند کرد. با پیشنهاد رئیس و یا ده نفر از نمایندگان و تصویب مجلس مدت صحبت و تعداد مخالف و موافق تا 2 برابر قابل تغییر‌است. در مورد تفسیر قوانین نماینده دولت هم می‌تواند صحبت کند.

ماده 176 (الحاقی 26/ˏ09ˏ/1387)- درصورتی که گزارش کمیسیون و همین‌ طور پیشنهادهای دیگر که به کمیسیون رسیده است، به تصویب مجلس نرسد، هر نماینده ‌می‌تواند نظر خود را کتباً به هیأت رئیسه بدهد. پیشنهادها به ترتیب وصول مورد بحث قرار می‌گیرد و اگر پیشنهادی به تصویب نرسید موضوع برای ‌بحث بیشتر به کمیسیون ارجاع می‌شود.


ماده 177 (الحاقی 26/ˏ09ˏ/1387)- درصورتی که تفسیر بصورت دو فوریتی و سه فوریتی باشد همانند دیگر طرحها و لوایح دو فوریتی و سه‌ فوریتی مورد رسیدگی قرار‌ می‌ گیرد.

مبحث ششم (الحاقی 26ˏ/09ˏ/1387)- نکات مشترک مربوط به بررسی طرحها و لوایح ‌



ماده 178 (الحاقی 26/ˏ09ˏ/1387)- در مواردی که طرح یا لایحه قانونی مربوط به امور داخلی مجلس نباشد، از طریق هیأت رئیسه به وزیر یا مسؤول اجرائی مربوطه رسماً‌اطلاع داده می‌ شود تا خود یا معاون او که رسماً به مجلس معرفی شده در جلسه علنی حاضر شود و در مذاکرات شرکت نماید. درصورت اطلاع و عدم ‌حضور وزیر یا معاون بدون عذر موجه، ازطرف رئیس مجلس مؤاخذه خواهد شد. بهر صورت، در همان جلسه، حتی با عدم حضور وزیر یا مسؤول‌ اجرائی مربوطه، طرح یا لایحه مورد بررسی قرار خواهد گرفت و اتخاذ تصمیم خواهد شد. ‌

ماده 179 (الحاقی 26/ˏ09ˏ/1387)- سوالات توضیحی نمایندگان، در شور اول یا دوم طرحها و لوایح که مربوط به موضوعات مورد بحث باشد، در مجلس کتباً به رئیس‌ مجلس تقدیم می‌شود. رئیس این سوالات را به سخنگوی کمیسیون مربوط یا به نماینده دولت می‌دهد تا به هنگام توضیح و یا توجیه به آن پاسخ داده شود.


ماده 180 (الحاقی 26ˏ/09ˏ/1387)- درصورتی که حداقل بیست و پنج نفر از نمایندگان تا قبل از اتمام رسیدگی نهایی در مجلس کتباً از مجلس تقاضا کنند که طرح یا لایحه قانونی واصل شده به مجلس برای‌ مدت معینی مسکوت بماند، پس از توضیح یکی از پیشنهاد دهندگان به مدت پنج دقیقه و پاسخ آن از طرف یک مخالف به‌ مدت حداکثر پنج دقیقه،‌رأی گرفته می‌شود. تقاضای مسکوت ماندن لایحه بدون موافقت معاون حقوقی و امور مجلس رئیس جمهور یا وزیر یا معاون امورمجلس ذی‌ربط پذیرفته نخواهد شد. ‌تقاضای مسکوت ماندن در هر طرح و لایحه فقط برای یک مرتبه مجاز خواهد بود. هیأت رئیسه موظف است پس از گذشت مدت مسکوت ماندن،‌طرح یا لایحه را مجدداً در دستور کار مجلس قرار دهد. ‌


تبصره (الحاقی 26/ˏ09/ˏ1387)- چنانچه تقاضای مسکوت ماندن برای انجام اصلاحات طرح یا لایحه باشد پس از تصویب مسکوت ماندن به کمیسیون ذی‌ربط جهت‌ انجام اصلاحات ارجاع می‌گردد. نحوه رسیدگی به اصلاحات همچون رسیدگی در شور دوم طرحها و لوایح خواهد بود.


ماده 181 (اصلاحی 26/ˏ09ˏ/1387)- اخطار راجع به منافی بودن طرحها و لوایح و سایر موضوعات مورد بحث در مجلس با قانون اساسی مقدم بر‌اظهارات دیگر است و مذاکرات در موضوع اصلی را متوقف می‌کند. این اخطار باید قبل از رأی گیری و با استناد به اصل مربوطه حداکثر ظرف سه دقیقه به عمل آید.‌درصورتی که رئیس مجلس اخطار را وارد بداند بدون بحث از مجلس نظرخواهی می‌نماید چنانچه مجلس اخطار را وارد دانست رئیس نسبت به ‌پذیرش اصلاحات پیشنهادی یا حذف مورد اشکال یا ارجاع آن به کمیسیون گزارش دهنده جهت بررسی مجدد اقدام خواهد کرد.

ماده 182 (اصلاحی 26ˏ/09/ˏ1387)- درصورتی که نمایندگان نسبت به اجرای آیین‌ نامه داخلی مجلس تخلفی را که مربوط به همان جلسه باشد مشاهده نمایند، حق دارند‌ بلافاصله مورد تخلف را قبل از رأی گیری و با استناد به ماده مربوطه بدون خروج از موضوع حداکثر ظرف سه دقیقه تذکر دهند و اگر مربوط به آن جلسه نباشد بعد از نطق‌ و یا پایان جلسه، قبل از اعلام ختم آن حداکثر ظرف سه دقیقه تذکر دهند چنانچه رئیس تذکر را وارد بداند‌ موظف است به آن ترتیب اثر دهد.

ماده 183 (منسوخه 26ˏ/09ˏ/1387)- پس از آنکه مجلس درباره طرح یا لایحه‌ای رأی نهائی داد، اسناد و اوراق و صورتجلسات مربوط به آن در اداره کل قوانین مجلس‌ بایگانی می‌شود. ‌


ماده 183(الحاقی 30/ˏ02/ˏ1391)ـ اخطار و تذکر پس از رأی گیری در مجلس درباره موضوع رأی گیری شده پذیرفته نمی شود و مصوبات مجلس قابل تغییر یا اصلاح یا ارجاع به کمیسیون نیست و باید مراحل تعیین شده در این آیین نامه اجراء شود.

مبحث هفتم (الحاقی 26/ˏ09ˏ/1387)- ارجاع مصوبات مجلس به شورای نگهبان و مراحل‌رسیدگی آنها


ماده 184 (الحاقی 26ˏ/09/ˏ1387)- کلیه مصوبات مجلس رسماً به شورای نگهبان فرستاده می‌ شود. درصورتی که شورا ظرف ده روز پس از وصول یا پس از انقضای ده روز‌ تمدید مذکور در اصل نود و پنجم (95) قانون اساسی، مخالفت خود را اعلام نکرد، طبق اصل نود و چهارم (94) قانون اساسی، مصوبات از طرف‌ مجلس جهت امضاء و ابلاغ به ریاست جمهوری ارسال می‌شود. ‌

تبصره (الحاقی 26ˏ/09ˏ/1387)- روز وصول مصوبه و روز اعلام نظر شورای نگهبان به مجلس جزء مهلت‌های مقرر محسوب نمی‌گردد.


ماده 185 (الحاقی 26/ˏ09ˏ/1387)- مصوبات مجلس تا زمان اعلام نظر نهائی شورای نگهبان از دستور خارج نمی‌شود. شورای نگهبان، درصورت رد مصوبات مجلس،‌موظف است علت رد را صریحاً به مجلس گزارش نماید تا بلافاصله تکثیر و توزیع شود.


ماده 186 (اصلاحی 26ˏ/09ˏ/1387)- مصوبات عادی و یک فوریتی مجلس که از طرف شورای نگهبان رد شده به کمیسیون مربوطه ارسال می‌شود و با اعلام وقت قبلی با‌حضور نماینده شورای نگهبان، موارد اعتراض برای اصلاح مورد بحث قرار می‌گیرد. درصورت عدم حضور نماینده شورای نگهبان در موعد اعلام شده، ‌کمیسیون با ملحوظ نمودن نظر شورای نگهبان کار خود را انجام می‌دهد. ‌
نمایندگانی که پیشنهاد اصلاحی داده‌اند، در این مرحله می‌توانند در کمیسیون شرکت نمایند. نظر کمیسیون همراه پیشنهادهای نمایندگان‌ در مجلس مطرح می‌شود و طبق معمول شور دوم مورد بحث و رأی قرار می‌گیرد.
‌چنانچه درمورد ماده‌ای، کمیسیون نیز همراه پیشنهادهای دیگر پیشنهاد داده باشد، اول پیشنهاد کمیسیون به رأی گذاشته می‌ شود و درصورت عدم ‌تصویب، پیشنهادهای دیگر مطرح می‌شود.
‌درصورت عدم تصویب پیشنهاد کمیسیون و یا پیشنهادهای قبلی نمایندگان در مجلس، پیشنهادهای جدید پذیرفته می‌شود و درباره آنها بحث و‌رأی ‌گیری به‌ عمل می‌آید.

تبصره 1 (الحاقی 26ˏ/09ˏ/1387)- پس از ایراد شورای نگهبان، دولت حق پیشنهاد اصلاح لایحه را ندارد مگر در موارد ایراد شورای نگهبان.

تبصره 2 (الحاقی 26/ˏ09/ˏ1387)- شورای نگهبان نمی‌ تواند پس از گذشت مهلت‌ های مقرر و رفع ایراد در نوبت اول، مجدداً مغایرت موارد دیگری را که مربوط به‌ اصلاحیه نمی‌ باشد بعد از گذشت مدت قانونی به مجلس اعلام نماید مگر در رابطه با انطباق با موازین شرعی

تبصره 3 (الحاقی 26/ˏ09ˏ/1387)- اگر با اصلاح ماده مورد ایراد شورای نگهبان، ماده به کلی خاصیتش را از دست بدهد، می‌توان آن را حذف کرد. ‌

ماده 187 (الحاقی 26ˏ/09ˏ/1387)- پس از بررسی گزارش کمیسیون که در آن نظر شورای نگهبان ملحوظ شده است و رای‌ گیری نسبت به آن، مصوبه مجدداً به شورای‌ نگهبان ارسال می‌شود. اگر این مصوبه هنوز وافی به نظرات شورای نگهبان نباشد، مجدداً در مجلس مطرح می‌گردد، درصورتی که مجلس با در نظر‌ گرفتن حفظ مصلحت نظام همچنان بر رأی خود باقی باشد رئیس مجلس مصوبه مذکور را به مجمع تشخیص مصلحت نظام ارسال می‌دارد. مجمع‌ موظف است تنها در موارد اختلاف و دیگر موارد مربوط به آن اظهار نظر قطعی نموده و گزارش آن را جهت طی مراحل بعدی به رئیس مجلس اعلام ‌نماید.

مبحث هشتم (الحاقی 28ˏ/05ˏ/1397)- طرحهای تنقیحی

ماده 192 مکرر 1 (الحاقی 28ˏ/05ˏ/1397)- متن پیشنهادی معاونت قوانین مجلس شورای اسلامی که به ‌منظور تنقیح قوانین تهیه شده است، با امضای حداقل پانزده نفر از نمایندگان به‌ عنوان طرحهای تنقیحی به رئیس جلسه تقدیم می ‌شود. هیأت ‌رئیسه پس از اعلام وصول نسبت به ارجاع آن به کمیسیون‌ های مربوط اقدام می ‌کند.

ماده 192 مکرر 2 (الحاقی 28/ˏ05/ˏ1397)- گزارش طرحهای تنقیحی به صورت یک ‌شوری و بدون تفکیک کلیات و جزئیات در صحن مجلس مورد بحث و بررسی قرار می‌ گیرد. پس از گزارش سخنگوی کمیسیون و صحبت سه مخالف و سه موافق به ترتیب یک مخالف و یک موافق و توضیح معاون قوانین مجلس هر کدام به مدت ده دقیقه و توضیحات نهائی سخنگوی کمیسیون به مدت پنج دقیقه، گزارش کمیسیون به رأی گذاشته می ‌شود.
در صورت عدم تصویب گزارش مزبور، مجدداً به کمیسیون ارجاع می ‌شود تا نسبت به اعمال اصلاحات اقدام و گزارش آن را به مجلس ارائه کند، تا حسب روال این ماده رسیدگی شود.

تبصره (الحاقی 28ˏ/05/ˏ1397)- در صورتی‌ که گزارش کمیسیون دارای موارد (موضوعات) متعدد باشد، برای هر یک از موارد به تفکیک رأی ‌گیری می ‌شود.

فصل دوم (الحاقی 26ˏ/09ˏ/1387))- نظارت


مبحث اول (الحاقی 26ˏ/09/ˏ1387)- نحوه بررسی و رأی اعتماد به هیأت وزیران


ماده 188(اصلاحی 26ˏ/09ˏ/1387)- رئیس جمهور موظف است حداکثر ظرف مدت دو هفته پس از انجام مراسم تحلیف یا سقوط دولت یا تغییر نیمی از وزراء از ابتدای شروع به کار دولت، ضمن تقدیم برنامه کلی، اسامی وزرای پیشنهادی وزارتخانه ها را که دارای تجربه و تخصص مرتبط هستند به همراه شرح حال، برنامه ها، سوابق و سمتهای علمی و اجرائی و سایر امتیازات قابل استناد، به مجلس تسلیم کند.
رئیس مجلس مکلف است نامه معرفی هیأت وزیران و ضمائم آن را در اولین جلسه علنی اعلام وصول قرائت کند، سپس معرفی نامه و مستندات را برای بررسی به کمیسیون یا کمیسیون های تخصصی مرتبط ارجاع دهد.
کمیسیون یا کمیسیون های مرتبط موظفند پس از بررسی صلاحیت، انطباق مدارک، سوابق و برنامه های وزیر پیشنهادی و تطبیق آنها با اسناد بالادستی ظرف مدت یک هفته گزارش خود را به هیأت رئیسه ارائه کنند تا برای اطلاع نمایندگان چاپ و توزیع شود. گزارش مذکور قبل از صحبت مخالفان و موافقان توسط سخنگو قرائت می شود.

تبصره (الحاقی 02/ˏ10ˏ/1398)– فرصت سخنگو برای ارائه گزارش در مورد هر وزیر ده دقیقه است. در صورتی که بررسی برنامه وزیر پیشنهادی به بیش از یک کمیسیون تخصصی ارجاع شده باشد، سخنگوی هر کمیسیون حداکثر به مدت پنج دقیقه گزارش خود را ارائه می کند.

ماده 189 (الحاقی 26ˏ/09ˏ/1387)- یک هفته پس از معرفی دولت، برای بحث و بررسی خط مشی و اصول کلی برنامه دولت و اخذ رأی اعتماد برای هیأت وزیران‌ جلسات مجلس به‌ طور متوالی تشکیل می‌گردد. با پیشنهاد رئیس و تصویب مجلس، جلسات بصورت صبح و بعد از ظهر برگزار خواهد شد. مجلس در‌این جلسات نطق نخواهد داشت.

ماده 190 (الحاقی 26/ˏ09/ˏ1387)- قبل از تشکیل اولین جلسه بررسی برنامه‌های دولت و اخذ رأی اعتماد هیأت وزیران، نمایندگان مخالف و موافق برنامه، خط مشی و‌اصول کلی و ترکیب هیأت وزیران و نیز نمایندگان مخالف و موافق هریک از وزیران به تفکیک برنامه و هر وزیر در برگه‌ های جداگانه ثبت نام می‌نمایند. ‌
هریک از نمایندگان حق دارند تمام یا قسمتی از وقت خود را در اختیار نماینده دیگر قرار دهد. در شروع بحث در مورد هیأت وزیران، رئیس جمهور‌ برنامه دولت را تشریح و ضمن معرفی وزیران از ترکیب هیأت وزیران دفاع خواهد نمود. پس از آن مجلس ، بررسی برنامه دولت و ترکیب هیأت وزیران‌را با اظهارات پنج نفر از نمایندگان مخالف و پنج نفر از نمایندگان موافق با حفظ ترتیب یکنفر مخالف و یکنفر موافق و هر کدام برای مدت پانزده دقیقه‌ انجام خواهد داد. ‌
رئیس جمهور یا کسانی که او تعیین خواهد نمود به سوالات و اظهارات مخالفان پاسخ می‌ دهند. مجموع مدت نطق اولیه رئیس جمهور و دفاعیات اخیر‌ دو و نیم ساعت خواهد بود. در پی اظهارات و دفاعیات رئیس جمهور، مجلس شور در مورد برنامه‌ها و صلاحیت هر یک از وزیران را به صورت جداگانه‌ آغاز خواهد نمود. درمورد هر وزیر دو نفر از نمایندگان مخالف و دو نفر از نمایندگان موافق با حفظ ترتیب یکنفر مخالف و موافق هرکدام برای مدت‌ پانزده دقیقه فرصت خواهند داشت. پس از آن وزیر و در صورت صلاحدید رئیس جمهور به مدت سی دقیقه برای دفاع از برنامه و صلاحیت وزیر‌ مطروحه وقت خواهند داشت.
بحث و بررسی برای تک تک وزیران به ترتیب حروف الفبای وزارتخانه به همین شیوه انجام می‌ گیرد، رئیس جمهور‌ می‌ تواند با استفاده از وقت وزیران در پایان و به‌ طور یکجا از آنان دفاع نماید. پس از آن رأی‌ گیری به عمل می‌آید و‌ شمارش و اعلام نتیجه آرا پس از رأی‌ گیری برای همه وزراء صورت خواهد گرفت. سوالات کتبی نمایندگان در طول مدتی که برنامه دولت مطرح است‌ از طریق رئیس مجلس به رئیس جمهور یا وزیر مربوط داده خواهد شد.

تبصره 1 (الحاقی 26/ˏ09/ˏ1387)- در موارد معرفی یک یا چند وزیر (‌کمتر از نصف مجموع وزراء) پس از نطق اولیه رئیس جمهور به مدت یکساعت بدون بحث در‌ کلیات برنامه‌ها و ترکیب هیأت‌ وزیران تنها در مورد برنامه‌ها و صلاحیت وزیران پیشنهادی به‌ ترتیب فوق‌الذکر اقدام خواهد شد.

تبصره 2 (الحاقی 26ˏ/09ˏ/1387)- چنانچه مجلس به یک یا چند وزیر رأی اعتماد نداد و یا وزارتخانه ای به هر دلیل وزیر نداشته باشد، رئیس جمهور موظف است با رعایت اصل یکصد و سی و پنجم (135) قانون ‌اساسی حداکثر قبل از سه ماه فرد یا افراد دیگری را برای اخذ رأی به مجلس معرفی نماید. ‌

ماده 191 (الحاقی 26ˏ/09/ˏ1387)- درمورد اصول هشتاد و هفتم (87) و یکصد و سی و ششم (136) قانون اساسی، کیفیت رأی اعتماد به وزیر یا هیأت وزیران و همه‌ مسائل مربوط به آن طبق این آیین‌نامه خواهد بود.
‌تشخیص مسائل مهم و مورد اختلاف مذکور در اصل هشتاد و هفتم (87) که دولت می‌تواند در زمینه آنها از مجلس رأی اعتماد بگیرد، با هیأت وزیران‌است.


مبحث دوم (الحاقی 26/ˏ09ˏ/1387)- نحوه بررسی اصول هشتاد و هشتم (88) و ‌هفتاد و ششم
(76) قانون اساسی


اول (الحاقی 26/ˏ09/ˏ1387)- تذکر و سؤال: ‌


الف – تذکر:


ماده 192 (اصلاحی 26ˏ/09ˏ/1387)- در کلیه مواردی که نماینده یا نمایندگان مطابق اصل هشتاد و هشتم (88) قانون اساسی ، از رئیس جمهور یا وزیر در باره یکی از‌وظایف آنان حق سؤال دارند، می‌توانند درخصوص موضوع موردنظر به رئیس جمهور و وزیر مسؤول کتباً تذکر دهند.
هیأت رئیسه خلاصه تذکر را در جلسه علنی مجلس قرائت و متن کامل تذکر را به رئیس جمهور یا وزیر مربوط ابلاغ می نماید.

تبصره (الحاقی 08/ˏ03ˏ/1392)ـ قبل از پایان هر جلسه علنی حداکثر پنج نفر از نمایندگان می‌توانند هر کدام به مدت دو دقیقه تذکر شفاهی دهند و در صورتی که متقاضیان بیش از پنج نفر باشند به قید قرعه تعیین می‌شوند. نمایندگان نمی‌توانند در مدت یک ماه بیش از یک بار تذکر شفاهی دو دقیقه‌ای فوق را بدهند و حق واگذاری به نماینده دیگر را ندارند.

ب - سؤال: ‌


ماده 193(الحاقی 26ˏ/09ˏ/1387)- نحوه رسیدگی به سؤال نماینده از وزیر به شرح ذیل خواهد بود:


1(الحاقی 26/ˏ09ˏ/1387)- هر نماینده می تواند راجع به مسائل داخلی و خارجی کشور از وزیر مسؤول در باره وظایف او سؤال نماید سؤال باید کتبی و صریح بوده و در فرم مخصوص که هیأت رئیسه تهیه می نماید توسط نماینده تنظیم و به هیأت رئیسه تسلیم شود. هیأت رئیسه موظف است سؤال را فوری به کمیسیون تخصصی ذی ربط ارسال نماید.

2(اصلاحی 26ˏ/09/ˏ1387)- کمیسیون موظف است حداکثر ظرف مدت پانزده روز پس از وصول سؤال، جلسه ای با حضور وزیر و سؤال کننده تشکیل دهد و با استماع نظرات سؤال کننده و وزیر و بررسی های لازم، به موضوع رسیدگی کند.

3(الحاقی 26ˏ/09ˏ/1387)- چنانچه سؤال کننده، توضیحات وزیر را قانع کننده نداند، کمیسیون با تعیین قلمرو «ملی» یا «منطقه ای» سؤال، بلافاصله نسبت به ارجاع سؤال ملی به هیأت رئیسه جهت اعلام وصول در اولین جلسه علنی اقدام می نماید.

4(الحاقی 26ˏ/09/ˏ1387)- در رابطه با سؤال منطقه ای، کمیسیون موظف است حداکثر ظرف مدت ده روز نسبت به ارائه راه حل و ارسال گزارش به هیأت رئیسه مجلس و رئیس جمهور (توسط رئیس مجلس) اقدام نماید. هیأت رئیسه مساعی لازم نسبت به حل موضوع سؤال منطقه ای را به عمل می آورد. چنانچه پس از پانزده روز از ارجاع نامه کمیسیون، نماینده سؤال کننده همچنان موضوع را حل و فصل نشده بداند، از هیأت رئیسه درخواست طرح سؤال منطقه ای در جلسه علنی را می نماید. هیأت رئیسه موظف است در اولین جلسه علنی، سؤال منطقه ای را اعلام وصول و فوری به وزیر ابلاغ و به کمیسیون ذی ربط ارسال نماید. کمیسیون موظف است ظرف یک هفته گزارش نهایی را به هیأت رئیسه ارائه نماید.

5(الحاقی 26/ˏ09/ˏ1387)- طبق اصل هشتاد و هشتم (88) قانون اساسی، وزیر مورد سؤال مکلف است حداکثر ظرف مدت ده روز از تاریخ ابلاغ سؤال در مجلس حضور یافته و به سؤال پاسخ دهد مگر آن که وزیر به صورت رسمی و با عذر موجه تقاضای تأخیر حداکثر برای مدت ده روز داشته باشد.

تبصره1(الحاقی 30/ˏ02/ˏ1391)ـ در صورت درخواست نماینده یا نمایندگان سؤال کننده، کمیسیون می تواند بررسی سؤال را حداکثر به مدت یک ماه به تعویق بیندازد.

تبصره2(الحاقی 30ˏ/02ˏ/1391)ـ هیأت رئیسه مکلف است هرگاه تعداد سؤالات قابل طرح در صحن علنی ایجاب نماید یک جلسه علنی در هفته را به پاسخگویی به سؤالات اختصاص دهد.

تبصره3(الحاقی 30ˏ/02/ˏ1391)ـ هیأت رئیسه می تواند کلیه سؤالات یک نماینده از یک وزیر را که آماده طرح در جلسه علنی باشد در یک جلسه در دستور قرار دهد. در این صورت حداکثر زمان اختصاص داده شده نباید از یک ساعت بیشتر شود که به همان ترتیب و تناسب طرح سؤال از وزیر در جلسه علنی، به نماینده و وزیر تخصیص می یابد.

تبصره 4 (الحاقی 28/ˏ05ˏ/1397)- جهت رعایت حق نمایندگان برای ایفای وظایف نظارتی، هیأت ‌رئیسه موظف است ترتیبی اتخاذ نماید تا سؤالات نمایندگانی که در مجلس طرح نشده یا تعداد کمتری از سؤالات آنان در دستور قرار گرفته است، با اولویت بررسی و در دستور کار قرار گیرد.

194(اصلاحی 26ˏ/09/ˏ1387)- در جلسه علنی ابتدا گزارش کمیسیون متضمن طرح سؤال و بررسی های انجام شده توسط سخنگو کمیسیون به مدت حداکثر پنج دقیقه مطرح می شود سپس وزیر و نماینده سؤال کننده به ترتیب و هرکدام به مدت حداکثر پانزده دقیقه توضیحات خود را ارائه می دهند و در صورت قانع نشدن نماینده، رئیس جلسه نظر مجلس را در این مورد اخذ می کند. در صورتی که اکثر نمایندگان حاضر از پاسخ وزیر قانع نشوند، به منزله وارد ‌بودن سؤال است و رئیس مجلس موظف است موضوع را به رئیس ‌جمهور جهت رسیدگی ارجاع دهد.

تبصره 1(الحاقی 26/ˏ09ˏ/1387)– عدم حضور وزیر در مجلس و کمیسیون به منزله وارد بودن سؤال می باشد.

تبصره 2(الحاقی 26/ˏ09ˏ/1387)- سؤال کننده یا وزیر می توانند از وقت خود در جلسه علنی طی دو نوبت استفاده نمایند

تبصره 3(الحاقی 26/ˏ09/ˏ1387)- گزارش کمیسیون حداقل بیست و چهار ساعت قبل از طرح سؤال در مجلس باید چاپ و بین نمایندگان توزیع شود.

تبصره 4(الحاقی 26/ˏ09ˏ/1387)- در صورتی که سؤال توسط چند نماینده تنظیم گردد، نماینده منتخب سؤال کنندگان جهت توضیح سؤال در کمیسیون و صحن علنی باید در فرم مربوط به سؤال مشخص گردد در صورت عدم توافق سؤال کنندگان، نماینده آنها توسط یکی از اعضاء هیأت رئیسه به قید قرعه انتخاب خواهد شد.

تبصره 5(الحاقی 26ˏ/09/ˏ1387)- سؤال می تواند شامل اجزاء متعدد باشد.

تبصره6 (الحاقی 30/ˏ02/ˏ1391)ـ با تغییر وزیر، سؤالاتی که به تشخیص کمیسیون تخصصی، مربوط به عملکرد فردی وزیر است از دستور کار خارج می شود و گزارش آن به هیأت رئیسه ارائه می گردد.

ماده 195 (الحاقی 26/ˏ09ˏ/1387)- چنانچه در هر دوره مجلس، سه بار با رأی اکثریت نمایندگان حاضر سؤالات نمایندگان از هر وزیر وارد تشخیص داده شود طرح استیضاح وزیر درصورت رعایت مفاد اصل هشتاد و نهم (89) قانون اساسی و آئین نامه داخلی در دستور کار مجلس قرار خواهد گرفت.

ماده196(اصلاحی 26ˏ/09/ˏ1387)ـ براساس اصل هشتاد و هشتم (88) قانون اساسی، در صورتی که حداقل یک ‌چهارم کل نمایندگان بخواهند درباره یک یا چند وظیفه رئیس‌ جمهور سؤال کنند، باید سؤال یا سؤالات خود را به طور صریح و روشن و مختصر همگی امضاء و به رئیس مجلس تسلیم نمایند. رئیس مجلس موضوع را در اسرع وقت به کمیسیون‌های تخصصی مربوط ، ارجاع می‌نماید. هر کمیسیون موظف است حداکثر ظرف یک هفته با حضور نماینده معرفی شده رئیس ‌جمهور به آن کمیسیون و نماینده منتخب سؤال ‌کنندگان تشکیل جلسه دهد. در این جلسه نماینده رئیس ‌ جمهور پاسخ مقتضی را از طرف رئیس ‌جمهور ارائه خواهد نمود تا به نمایندگان سؤال‌ کننده گزارش شود.
پس از یک هفته از طرح سؤال در کمیسیون یا کمیسیون‌ ها چنانچه هنوز حداقل یک ‌چهارم کل نمایندگان مجلس از سؤال خود منصرف نشده باشند رئیس مجلس موظف است در اولین جلسه سؤال یا سؤالات آنان را قرائت و فوراً برای رئیس ‌جمهور ارسال کند. این سؤال یا سؤالات ظرف چهل و هشت ساعت تکثیر و در دسترس نمایندگان قرار می‌گیرد.

تبصره1(الحاقی 19ˏ/02ˏ/1391)ـ تعداد سؤالات نباید از پنج سؤال بیشتر باشد.

تبصره2(الحاقی 19ˏ/02ˏ/1391)ـ پس از ارسال سؤال یا سؤالات برای رئیس‌جمهور، کاهش امضاء‌ها سبب خروج سؤال یا سؤالات از دستور نمی‌گردد.

ماده197(اصلاحی 26/ˏ09ˏ/1387)ـ رئیس‌ جمهور موظف است ظرف یک ماه از تاریخ دریافت سؤال یا سؤالات، در جلسه علنی مجلس حضور یابد و به سؤال یا سؤالات مطروحه نمایندگان پاسخ گوید مگر با عذر موجه با تشخیص مجلس شورای اسلامی. مدت طرح سؤال یا سؤالات از طرف نمایندگان منتخب سؤال‌ کنندگان حداکثر سی دقیقه و مدت پاسخ رئیس ‌جمهور حداکثر یک ساعت است که طرفین می‌توانند وقت خود را به دو بخش تقسیم نمایند. در این صورت همه سؤالات و پاسخها در بخش اول وقت هر یک از دو طرف بیان می‌شود و در بخش دوم ابهامات سؤال‌ کنندگان و پاسخهای رئیس‌ جمهور مطرح می‌گردد.

تبصره (الحاقی 19/ˏ02ˏ/1391)ـ پس از این مرحله، درباره پاسخ رئیس‌ جمهور به هر یک از سؤالات از نظر قانع‌ کننده بودن به صورت جداگانه رأی‌گیری می‌شود.
چنانچه اکثریت نمایندگان حاضر در جلسه از پاسخ رئیس ‌جمهور به سؤالی قانع نشده باشند و موضوع مورد سؤال، نقض قانون و یا استنکاف از قانون محسوب شود، آن سؤال به قوه قضائیه ارسال می‌شود.

دوم (الحاقی 26ˏ/09ˏ/1387)- تحقیق و تفحص


ماده 198 (اصلاحی 26/ˏ09/ˏ1387)- هرگاه نماینده ای، تحقیق و تفحص در هر یک از امور کشور را لازم بداند تقاضای خود را به صورت کتبی به هیأت رئیسه مجلس تسلیم نموده و هیأت ‏رئیسه ظرف چهل و هشت ساعت آن را به کمیسیون تخصصی ذی‏ربط جهت رسیدگی ارجاع می‏نماید. کمیسیون موظف است حداکثر ظرف دو هفته از تاریخ وصول، اطلاعاتی را که در این زمینه کسب نموده در اختیار متقاضی یا متقاضیان قرار دهد. درصورتی که متقاضی یا متقاضیان، اطلاعات کمیسیون را کافی تشخیص ندهند، کمیسیون موظف است ظرف یک هفته از متقاضی یا متقاضیان و بالاترین مقام دستگاه اجرائی ذی‏ربط دعوت به عمل آورد و دلایل ضرورت تحقیق و تفحص و نظرات مقام فوق الذکر را استماع نماید و تا مدت ده روز گزارش خود را مبنی بر تصویب یا رد تقاضای تحقیق و تفحص به هیأت رئیسه مجلس ارائه دهد. این گزارش خارج از نوبت در دستور هفته بعد مجلس قرارمی ‏گیرد و پس از توضیح سخنگو کمیسیون و صحبت نماینده متقاضی تحقیق و تفحص هر کدام حداکثر به مدت ده دقیقه، گزارش کمیسیون بدون بحث به رأی گذاشته خواهد شد. در صورت تصویب انجام تحقیق و تفحص، موضوع به همان کمیسیون تخصصی ذی‏ربط جهت رسیدگی ارجاع می ‏گردد. کمیسیون موظف است در مدت بیست روز اعضاء هیأت تحقیق و تفحص را که حداقل یازده و حداکثر پانزده نفر خواهند بود از بین نمایندگان تعیین و به رئیس مجلس جهت صدور ابلاغ معرفی نماید. چنانچه متقاضیان تحقیق و تفحص کمتر از پنج نفر باشند کلیه آنان عضو هیأت خواهند بود، در غیر این صورت حداقل پنج نفر از اعضاء هیأت از میان متقاضیان تحقیق و تفحص انتخاب خواهند شد. اعضاء هیأت از میان خود یک رئیس، دو نایب رئیس و یک منشی انتخاب می‏ کنند. هیأت حداکثر در مدت یک ماه پس از پایان مهلت تحقیق و تفحص، گزارش خود را به کمیسیون تسلیم می ‏نماید. کمیسیون موظف است ظرف یک ماه گزارش هیأت را در جلسه مشترک اعضاء کمیسیون و هیأت مطرح و گزارش نهایی را جهت قرائت در مجلس برای مدت نیم ساعت تنظیم و پس از تصویب به هیأت رئیسه ارسال نماید. قبل از رأی گیری در رابطه با گزارش نهایی، وزیر یا مقام مسؤول از عملکرد خود دفاع خواهد نمود. هیأت رئیسه موظف است گزارش کمیسیون را در دستور هفته بعد کاری مجلس قرار دهد تا توسط سخنگو کمیسیون قرائت گردد.

تبصره 1 (الحاقی 26ˏ/09ˏ/1387)– موضوع تحقیق و تفحص با تشخیص هیأت رئیسه باید صریح و قابل رسیدگی باشد.

تبصره 2 (الحاقی 26/ˏ09/ˏ1387)- هیأت تحقیق و تفحص می تواند از کارشناسان مورد وثوق با تأیید هیأت رئیسه مجلس استفاده نماید. هیأت رئیسه موظف است تنخواه مورد درخواست هیأت را دراختیار رئیس هیأت قرار دهد تا براساس تصمیمات هیأت هزینه و با تأیید هیأت رئیسه به هزینه قطعی منظور شود.


تبصره 3(الحاقی 26/ˏ09/ˏ1387)- چنانچه وزیر یا بالاترین مقام دستگاه مورد تحقیق و تفحص تغییر کرده باشد و تحقیق و تفحص مربوط به عملکرد دوران مسؤولیت آنان باشد باید امکان دسترسی آنها به اسناد و مدارک جهت پاسخگویی فراهم گردد.

تبصره 4(الحاقی 26ˏ/09ˏ/1387)- کلیه مکاتبات هیأت با امضای رئیس هیأت و درغیاب او نایب‏ رئیس معتبر خواهد بود.

تبصره 5(الحاقی 26ˏ/09/ˏ1387)- کمیسیون موظف است همزمان با ارائه گزارش نهایی به هیأت رئیسه، کلیه اسناد، مدارک و پرونده های تحقیق و تفحص و یک نسخه از گزارش نهایی را به کمیسیون اصل نودم (90) قانون اساسی جهت اقدام قانونی و نیز حفظ و بایگانی اسناد ارسال نماید.

تبصره 6(الحاقی 26/ˏ09ˏ/1387)- ارائه و انتشار هرگونه اطلاعات مربوط به تحقیق و تفحص به هر شکل و عنوان از طرف اشخاص حقیقی و حقوقی و اعضاء هیأت تحقیق و تفحص تا زمان چاپ گزارش جهت قرائت در صحن علنی ممنوع می باشد.

تبصره 7(الحاقی 26/ˏ09/ˏ1387)- تحقیق و تفحص مجلس شامل شورای نگهبان، مجلس خبرگان رهبری، مجمع تشخیص مصلحت نظام و پرونده های جریانی مراجع قضائی و امور ماهیتی قضائی نمی شود و در مورد دستگاه هایی که زیر نظر مقام معظم رهبری هستند با اذن معظم له امکان تحقیق و تفحص توسط مجلس وجود دارد.

تبصره 8 (الحاقی 30ˏ/02/ˏ1391)-مهلت انجام تحقیق و تفحص شش ماه از تاریخ صدور ابلاغ اعضاء هیأت توسط رئیس مجلس می باشد. در صورت ضرورت با درخواست هیأت و تصویب هیأت رئیسه مجلس تا شش ماه دیگر قابل تمدید می باشد.

ماده 199 (اصلاحی 26/ˏ09ˏ/1387)ـ مهلت انجام تحقیق و تفحص شش ماه از تاریخ صدور ابلاغ اعضاء هیأت توسط رئیس مجلس می باشد. در صورت ضرورت با درخواست هیأت و تصویب هیأت رئیسه مجلس تا شش ماه دیگر قابل تمدید می باشد.


199 - در صورتی که جلسه مشترک هیأت تحقیق و تفحص و کمیسیون تخصصی تخلفات موضوع تحقیق را مهم و مسؤول دستگاه یا سازمان را مقصر تشخیص دهد، طرح استیضاح وزیر مربوطه در صورت رعایت مفاد اصل هشتاد و نهم (89) قانون اساسی در دستورکار مجلس قرار خواهد گرفت. هیأت رئیسه موظف است در اولین جلسه علنی موضوع استیضاح را اعلام وصول و حداکثر تا مدت ده روز در دستور جلسه علنی قراردهد در این صورت سخنگو کمیسیون حداکثر به مدت نیم ساعت گزارش می دهد و سپس طبق مواد مربوط به استیضاح عمل خواهد شد.

تبصره (اصلاحی 26/ˏ09/ˏ1387)- در صورتی که جلسه مشترک هیأت تحقیق و تفحص و کمیسیون تخصصی تخلفات موضوع تحقیق را مهم و مسؤول دستگاه یا سازمان را مقصر تشخیص دهد، طرح استیضاح وزیر مربوطه در صورت رعایت مفاد اصل هشتاد و نهم (89) قانون اساسی در دستورکار مجلس قرار خواهد گرفت. هیأت رئیسه موظف است در اولین جلسه علنی موضوع استیضاح را اعلام وصول و حداکثر تا مدت ده روز در دستور جلسه علنی قراردهد در این صورت سخنگو کمیسیون حداکثر به مدت نیم ساعت گزارش می دهد و سپس طبق مواد مربوط به استیضاح عمل خواهد شد.

ماده 200 (اصلاحی 26/ˏ09/ˏ1387)- در صورتی که در گزارش کمیسیون، تخلف احراز و درخواست تعقیب شود متخلف توسط هیأت رئیسه مجلس حسب مورد به قوه قضائیه یا مراجع رسیدگی به تخلفات اداری معرفی‌ می‌شود تا خارج از نوبت تقاضای کمیسیون را مورد رسیدگی قرار داده و نتیجه آن را به کمیسیون اعلام‌ نماید.

تبصره (الحاقی 30ˏ/02/ˏ1391)ـ در صورت ارجاع گزارش به قوه قضائیه، کمیسیون موظف است خلاصه گزارش را که در آن موضوع تخلف، نوع جرم، دلایل توجه اتهام به متهم و مستندات قانونی مشخص شده است، تهیه نماید. این گزارش در یکی از شعب دادگاه رسیدگی به امور کیفری تهران طبق مقررات به صورت خارج از نوبت مورد رسیدگی قرار می گیرد و حداکثر ظرف سه ماه رأی مقتضی صادر می شود.

ماده 201 (الحاقی 26ˏ/09ˏ/1387)- مسؤولان دستگاه مورد تحقیق و تفحص و کلیه دستگاههای اجرائی، قضائی و نهادهای انقلاب اسلامی موظف به فراهم نمودن‌ امکانات و تسهیلات مورد نیاز هیأت و در اختیار گذاردن اطلاعات و مدارک درخواستی هیأت می‌ باشند و درصورت عدم همکاری، مسؤولان دستگاه ‌ذی‌ ربط متخلف و مجرم محسوب می‌گردند و با شکایت هیأت تحقیق و تفحص، مورد تعقیب قضائی قرار خواهند گرفت.

مبحث سوم (الحاقی 26/ˏ09ˏ/1387)- نحوه بررسی موارد خاص و مهم


‌اول (الحاقی 26ˏ/09ˏ/1387)- نحوه تصویب معاهدات و قراردادهای بین‌المللی ‌


ماده 202 (الحاقی 26/ˏ09ˏ/1387)- در تقدیم لوایح قانونی که در آنها، دولت تقاضای تصویب عهد نامه، مقاوله‌ نامه، قرارداد و یا موافقتنامه بین‌المللی و یا الحاق به پیمانهای ‌بین‌المللی را دارد، متن کامل آنها باید جهت بررسی ضمیمه لوایح تقدیمی مذکور باشد.

ماده 203 (الحاقی 26/ˏ09/ˏ1387)- موارد مذکور در ماده (202) پس از اعلام وصول در مجلس، بلافاصله چاپ و بین نمایندگان توزیع می‌ شود و به کمیسیون مربوطه‌ارجاع می‌ گردد.

ماده 203 مکرر (الحاقی 02/ˏ10/ˏ1398)– هر یک از کمیسیون ها، گزارش موضوع مرتبط با مواد (211)، (214) و (234) این قانون را پس از تصویب در مجلس تهیه و فوراً از طریق هیأت رئیسه حسب مورد به قوه قضائیه یا مراجع قانونی ذی ربط ارسال می کند. گزارش های ارسالی قوه قضائیه به صورت خارج از نوبت مورد رسیدگی قرار می گیرد. معاونت نظارت مجلس ملزم به پیگیری اداری موارد مذکور است و گزارش پرونده ها را در هر سه ماه یک بار به اطلاع نمایندگان می رساند.

تبصره 1 (الحاقی 02/ˏ10ˏ/1398)– موارد مذکور در مواد (215) و (234) این قانون طبق ماده (576) قانون مجازات اسلامی (کتاب پنجم – تعزیرات) مصوب 2 /3 /1375 با اصلاحات و الحاقات بعدی مورد رسیدگی قرار می گیرد. عزل یا برکناری مقاماتی که در قانون اساسی احکام خاصی دارد، مطابق همان قانون اقدام می شود.

تبصره 2 (الحاقی 02ˏ/10/ˏ1398)– گزارش ماده (234) در مورد رئیس جمهور، بر اساس بند (10) اصل یکصد و دهم (110) قانون اساسی مورد رسیدگی قرار می گیرد.


ماده 204 (الحاقی 26ˏ/09ˏ/1387)- در صورتی که دولت برای موارد مذکور در ماده (202) قید مهم قائل شده باشد و یا کمیسیون مربوط تا یک هفته پس از وصول و یا ‌پانزده نفر نمایندگان، چنین قیدی را پیشنهاد کنند، رسیدگی به این قید بلافاصله در دستور کار مجلس قرار می‌گیرد تا پس از پیشنهاد و اظهارات یک‌ مخالف و یک موافق
(‌هر یک پنج دقیقه) به رأی گذاشته شود.

ماده 205 (الحاقی 26/ˏ09/ˏ1387)- درصورتی که قید اهمیت به ‌تصویب مجلس نرسد یا در این باره از ناحیه دولت یا کمیسیون مربوط یا پانزده نفر از نمایندگان تقاضایی به‌ عمل نیاید عهدنامه، مقاوله ‌نامه، قرارداد و یا موافقتنامه، عادی تلقی شده و مجلس به ‌صورت یک شوری آن را مورد رسیدگی قرار خواهد داد،‌بدین ‌ترتیب که پس از صحبت دو مخالف و دو موافق در کلیات و جزئیات (‌هرکدام حداکثر به مدت پانزده دقیقه) و صحبت سخنگوی کمیسیون و نماینده ‌دولت به رأی گذاشته می‌شود.


ماده 206 (اصلاحی 26ˏ/09ˏ/1387)- درصورتی که مجلس قید اهمیت را تصویب کند، رسیدگی به آن دو شوری و به ‌ترتیب زیر خواهد بود:
1- در شور اول در باره کلیات، با درنظرگرفتن مواد مربوطه، بحث و اعتراضات وارده به بعضی از شرایط و مواد قرارداد به عنوان پیشنهاد کتبی به ‌کمیسیون ارجاع خواهد شد. این پیشنهادها باید بیست و چهار ساعت قبل از طرح در کمیسیون، چاپ و بین نمایندگان توزیع شود.
2- در شور دوم، کمیسیون، موارد اعتراض و پیشنهادهای نمایندگان و همچنین نظر خود را در باره این موارد، همراه با تصویب و یا رد مواد، بدون‌ وارد کردن تغییرات، در مجلس مطرح می‌ کند، آنگاه در باره موارد اعتراض نمایندگان، که بطور کتبی و در مهلت مقرر به کمیسیون داده شده باشد،‌به ‌ترتیب، نماینده اعتراض کننده، یک مخالف و یک موافق، هرکدام به مدت پنج دقیقه، صحبت می‌ کنند و سپس درباره وارد بودن یا نبودن اعتراض‌ رأی‌ گیری به عمل می‌آید. پس از پایان یافتن رأی ‌گیری نسبت به اعتراضات، در صورتی که مجلس آنها را وارد بداند، دولت موظف می‌ شود در مسائل‌ مورد اعتراض با طرف متعاهد مجدداً وارد مذاکره و گفتگو شود. در این صورت، لایحه تا پایان مذاکرات مجدد در دستور مجلس باقی خواهد بود. در‌صورت قبول اعتراضات و پیشنهادها متن اصلاحی تصویب شده تلقی خواهد شد و در غیراین صورت، آخرین پیشنهاد دولت در مورد اصل قرارداد با‌ صحبت یک مخالف و یک موافق، هر یک به مدت پنج دقیقه، در مجلس به رأی گذاشته خواهد شد.

دوم (الحاقی 26/ˏ09ˏ/1387)- اصلاح جزئی در خطوط مرزها


ماده 207 (الحاقی 26/ˏ09ˏ/1387)- در لایحه تقدیمی مربوط به اصلاح جزئی در خطوط مرزی، متن کامل عهدنامه بین‌المللی آن، که براساس اصل هفتاد و هشتم (78)‌ قانون اساسی تنظیم شده باشد، جهت بررسی باید ضمیمه گردد. متن این عهدنامه پس از اعلام وصول، بلافاصله چاپ و بین نمایندگان توزیع و همزمان‌ به کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی ارجاع می‌شود.

ماده 208 (الحاقی 26/ˏ09ˏ/1387)- کمیسیون مذکور در مادهٔ قبل، پس از کسب نظر مشورتی کمیسیون قضائی و حقوقی و با دعوت از نماینده شورای‌ عالی امنیت ملی و‌نمایندگان پیشنهاد دهنده، به بررسی همه‌ جانبه موضوع می‌ پردازد و ظرف یک‌ ماه گزارش تفصیلی خود را مبنی‌ بر قبول یا رد عهد نامه به ضمیمه ‌پیشنهادهای اساسی به هیأت رئیسه ارسال می‌دارد.

ماده 209(الحاقی 26ˏ/09ˏ/1387)- لوایح مربوط به عهدنامه‌ های اصلاح جزئی در خطوط مرزی همانند سایر عهدنامه‌ های بین‌المللی مهم دو شوری خواهد بود و به همان‌ ترتیب نیز مورد بررسی قرار خواهد گرفت. این نوع عهدنامه‌ها، در صورتی که صرفاً برای اصلاحات جزئی، با در نظر گرفتن مصالح کشور و رعایت اصل‌ هفتاد و هشتم (78) قانون اساسی دو طرفه باشد و به استقلال و تمامیت ارضی کشور لطمه نزند، با تصویب چهار پنجم مجموع نمایندگان مجلس معتبر‌ خواهد بود.

سوم (الحاقی 26ˏ/09ˏ/1387)- محدودیتهای ضروری ‌


ماده 210 (الحاقی 26/ˏ09ˏ/1387)- براساس اصل هفتاد و نهم (79) قانون اساسی، در حالت جنگ و شرایط اضطراری نظیر آن که دولت حق دارد با تصویب مجلس‌ شورای اسلامی محدودیت‌ های ضروری برقرار نماید، قبل از اعمال محدودیت، متن کامل و دقیق محدودیت‌ های ضروری با دلائل توجیهی لازم،‌ همراه با لایحه قانونی جهت بررسی تقدیم مجلس می‌شود.

تبصره (الحاقی 26ˏ/09/ˏ1387)- چنانچه دولت بدون کسب مجوز مبادرت به اعمال محدودیت نماید، رئیس مجلس موظف است تقدیم لایحهٔ محدودیت را ازرئیس‌جمهور مطالبه کند. دراین‌ خصوص، حق سؤال یا استیضاح رئیس جمهور و وزیران برای نمایندگان محفوظ خواهد بود.


ماده 211 (الحاقی 26ˏ/09ˏ/1387)- رسیدگی به لایحه محدودیتهای ضروری یک شوری است و در صورت تصویب مجلس، مدت اعمال آن به‌ هرحال نمی‌تواند بیش از‌سی روز باشد. در صورتی که پس از انقضاء این مدت ضرورت همچنان باقی باشد دولت موظف است مجدداً از مجلس کسب مجوز کند


‌چهارم (الحاقی 26ˏ/09/ˏ1387)- سایر موارد


ماده 212 (الحاقی 26/ˏ09/ˏ1387)- براساس اصول هشتادم (80)، هشتاد و دوم (82)، هشتاد و سوم (83) و یکصد و سی و نهم (139) قانون اساسی، اقدامات دولت در‌موارد ذیل قبلاً باید به‌ تصویب مجلس برسد:
1- گرفتن و دادن وام یا کمک‌های بلاعوض داخلی و خارجی.
2- استخدام کارشناسان خارجی در موارد ضروری.
3- فروش بناها و اموال دولتی و نفایس ملی به‌استثنای نفایس ملی منحصر به فرد که درهر صورت قابل فروش نخواهد بود.
4- صلح دعاوی راجع به اموال عمومی و دولتی یا ارجاع آن به داوری که طرف دعوا خارجی باشد و همچنین در موارد مهم داخلی.
‌در تمام موارد مذکور، دولت موظف است متن تفصیلی آنها را همراه با لایحه قانونی تقدیم مجلس نماید تا به ‌صورت یک شوری مورد رسیدگی‌قرارگیرد، بدین ‌ترتیب که پس از گزارش کمیسیون مربوط و صحبت دو مخالف و دو موافق در کلیات و جزئیات (‌هرکدام به مدت پانزده دقیقه) برای‌ تصویب به ‌رأی گذاشته می‌شود. ‌


مبحث چهارم (الحاقی 26/ˏ09/ˏ1387)- نحوه بررسی برنامه و بودجه سالیانه ‌کل کشور و نظارت بر اجرای بودجه


ماده 213 (الحاقی 26ˏ/09/ˏ1387)– به ‌منظور تنظیم اصول و مفاد برنامه‌های توسعه و لوایح بودجه کل کشور و ایجاد هماهنگی بین کمیسیون‌های تخصصی مجلس شورای‌اسلامی، پس از تقدیم لایحه مربوط توسط دولت به مجلس، کمیسیون تلفیق مرکب از اعضای ذیل تشکیل می‌گردد:
1- کلیه اعضای کمیسیون برنامه و بودجه و محاسبات.
2 - دو نفر از هر یک از کمیسیونهای دیگر (‌غیر از کمیسیونهای تحقیق و تدوین آئین‌نامه داخلی مجلس). ‌اعضای مذکور در بند (2) توسط کمیسیون‌های مربوطه انتخاب و به هیأت رئیسه مجلس معرفی می‌شوند. ‌مأموریت این کمیسیون تا تصویب نهائی قانون برنامه توسعه و یا لایحه بودجه سالانه کل کشور ادامه می‌یابد. ‌


تبصره 1 (اصلاحی 26ˏ/09/ˏ1387)- کمیسیون تلفیق با حضور اکثریت مطلق اعضاء رسمیت می‌یابد.

تبصره 2(الحاقی 24ˏ/12ˏ/1392)- پیشنهادات مربوط به حوزه های انتخابیه اعضای کمیسیون تلفیق جهت ایجاد ردیف جدید یا افزایش اعتبارات یا تغییر عنوان طرحها در کمیسیون تلفیق بودجه ممنوع است.
در صورتی که معاونت برنامه ریزی و نظارت راهبردی رئیس جمهور در حین رسیدگی به لایحه بودجه به صورت کتبی و رسمی اشتباه یا از قلم افتادگی موارد مربوط به حوزه های انتخابیه را تأیید کند، موضوع با دو سوم رأی کمیسیون تلفیق قابل تصویب است.

اول (الحاقی 26ˏ/09/ˏ1387)- تصویب برنامه توسعه


ماده 214 (اصلاحی 26ˏ/09/ˏ1387)- دولت موظف است حداکثر تا پایان خردادماه سال پایانی قانون برنامه پنجساله توسعه، لایحه برنامه توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی بعدی را به مجلس تقدیم کند. این لایحه به صورت یک شوری و به‌ شرح زیر رسیدگی می شود:

‌الف (الحاقی 26ˏ/09ˏ/1387)- نمایندگان مجلس از زمان چاپ و توزیع لایحه برنامه ظرف مدت پنج روز (‌بدون احتساب ایام تعطیل) پیشنهادهای خود در مورد کلیات و جزئیات برنامه را به‌ کمیسیون تخصصی ذی‌ ربط ارائه می‌نمایند.

ب (الحاقی 26ˏ/09/ˏ1387)- کمیسیونهای تخصصی مکلفند حداکثر ده روز پس از چاپ و توزیع لایحه نسبت به بررسی مفاد برنامه شامل مواد، تبصره‌ها، جداول و ضمائم و نیز پیشنهادهای ‌نمایندگان اقدام و گزارش خود را به کمیسیون تلفیق رسیدگی کننده ارائه نمایند.


ج (اصلاحی 26/ˏ09/ˏ1387)- کمیسیون تلفیق موظف است پس از پایان مهلت مذکور در بند (ب) به ‌گزارشهای کمیسیونهای تخصصی و کلیات و جزئیات برنامه و پیشنهادهای نمایندگان ظرف حداکثر سه هفته رسیدگی و گزارش نهائی خود را به مجلس ارائه نماید و گزارش مسکوت‌ ماندن پذیرفته نیست. چنانچه گزارش کمیسیون تلفیق مبنی بر رد کلیات لایحه باشد و در مجلس نیز کلیات لایحه به تصویب نرسد، موضوع به دولت اعلام می‌ شود تا حداکثر ظرف مدت یک‌ ماه لایحه را اصلاح و به مجلس ارائه کند و اگر کلیات لایحه به تصویب مجلس برسد، به کمیسیون تلفیق اعاده می شود تا ظرف مدت پانزده روز گزارش جدید را به مجلس تقدیم کند.

د (اصلاحی 26ˏ/09/ˏ1387)- در صحن جلسه علنی پس از ارائه گزارش کمیسیون تلفیق، ابتدا کلیات برنامه‌ مورد بحث قرار می‌گیرد. در کلیات پنج نفر مخالف و پنج نفر موافق به ترتیب یک نفر‌ مخالف و یک نفر موافق و حداکثر هر نفر پانزده دقیقه دیدگاههای خود را مطرح می‌ کنند. ‌پس از آن دولت و کمیسیون هر کدام حداکثر چهل و پنج دقیقه برای دفاع زمان خواهند‌ داشت. سپس راجع به کلیات برنامه رأی‌ گیری خواهد شد. در بررسی کلیات، کفایت ‌مذاکرات پذیرفته نمی‌ شود.

ه(الحاقی 26/ˏ09ˏ/1387)ـ- پس از تصویب کلیات، رسیدگی به جزئیات برنامه آغاز و به مواد و تبصره‌ها و‌ جداول برنامه به ‌ترتیب رسیدگی می‌شود. در این بخش، جایگزین متن ماده، یا جزئی از‌ماده و یا تبصره لایحه دولت، حذف کل، مصوبات جایگزینی کمیسیونهای تخصصی و ‌پیشنهادات چاپ شده نمایندگان برای هر ماده یا تبصره یا هر یک از اجزاء در صورتی که ‌آن جزء ماهیت مستقل داشته باشد و حذف جزء و پیشنهادات چاپ شده کمیسیون‌های ‌تخصصی به ترتیب مورد رسیدگی قرار می‌گیرند. سپس در مورد اصل ماده یا تبصره یا‌ اجزاء در صورتی که ماهیت مستقل داشته باشند رأی‌گیری خواهد شد. چنانچه اصل رأی ‌نیاورد، موضوع برای رسیدگی مجدد به کمیسیون تلفیق برگشت داده خواهد شد تا در‌اسرع وقت و حداکثر طبق مهلتی که هیأت رئیسه تعیین خواهد کرد گزارش مجدد خود را‌به مجلس ارائه دهد. نمایندگان می‌توانند حداکثر تا پایان همان روز پیشنهادهای خود را به‌ کمیسیون تسلیم نمایند.


و (اصلاحی 26/ˏ09/ˏ1387)- مادام که لایحه برنامه در صحن مجلس مورد بررسی است مجلس نطق نخواهد داشت و هیچ طرح یا لایحه‌ای جز طرحها و لوایح سه فوریتی و نیز تحقیق و تفحص، استیضاح و رأی اعتماد در دستور‌ قرار نخواهد گرفت و مجلس در تمامی ایام به‌ جز ایام تعطیل حداقل شش و حداکثر هشت‌ ساعت جلسه علنی خواهد داشت. در موارد استثناء با تصویب مجلس، این زمان تا ده ‌ساعت قابل افزایش است.

ز (الحاقی 26/ˏ09/ˏ1387)- مهلت‌های مذکور در بندهای (ب) و (ج) حسب مورد با تصویب هیأت رئیسه تا ‌دو برابر قابل افزایش است.


ماده 215(اصلاحی 26/ˏ09/ˏ1387)- اصلاح قانون دائمی و قانون برنامه توسعه در حین بررسی لایحه بودجه سالانه و اصلاح برنامه توسعه در زمان بررسی دیگر طرح ها و لوایح به دو سوم رأی نمایندگان حاضر نیاز دارد.

دوم (الحاقی 26ˏ/09ˏ/1387)- تصویب بودجه سالیانه کل کشور ‌


ماده 216- دولت موظف است لایحه بودجه سالانه کل کشور را حداکثر تا پانزدهم آذرماه هر سال به مجلس تسلیم نماید. نحوه رسیدگی به لایحه بودجه، یک شوری خواهد بود و ترتیب رسیدگی بشرح ذیل می‌باشد:

1 (الحاقی 26/ˏ09ˏ/1387)- نمایندگان مجلس از زمان چاپ و توزیع لایحه بودجه سالیانه کل کشور و پیوست‌ ها و سوابق آن تا مدت ده روز می‌ توانند پیشنهادهای ‌خود را به کمیسیون‌ های تخصصی مجلس تقدیم نمایند.

2 (الحاقی 26ˏ/09ˏ/1387)- کمیسیون‌های تخصصی موظفند حداکثر تا پانزده روز پس از چاپ و توزیع لایحه، گزارش خود را به کمیسیون تلفیق تقدیم‌ نمایند.

3 (الحاقی 26ˏ/09ˏ/1387)- کمیسیون تلفیق موظف است حداکثر ظرف مدت پانزده روز پس از پایان مهلت گزارش کمیسیون تخصصی، ضمن رسیدگی به گزارش کمیسیون‌های تخصصی گزارش نهایی خود را تنظیم و‌ به مجلس شورای اسلامی تقدیم نماید.مهلت رسیدگی کمیسیون تلفیق حداکثر تا پانزده روز با موافقت هیأت رئیسه قابل تمدید می باشد.

4 (الحاقی 26/ˏ09ˏ/1387)- در جلسه علنی، پس از رسیدگی به کلیات بودجه و تصویب آن، به پیشنهادهای مربوط به درآمدها و سایر منابع تامین اعتبار بودجه عمومی‌ دولت رسیدگی و سقف آن به‌تصویب خواهد رسید. پس از آن پیشنهادهای مربوط به تبصره‌ ها و ردیفها رسیدگی می‌گردد. ‌

تبصره 1 (الحاقی 26ˏ/09ˏ/1387)- در جلسه علنی، تنها پیشنهادهایی که توسط نمایندگان و کمیسیون‌ها در زمان مقرر دریافت و به چاپ رسیده، مشروط به عدم مغایرت با‌قانون برنامه، قابل طرح می‌باشد.پیشنهادهایی که منبع درآمد مشخصی نداشته باشد قابل طرح نخواهد بود و پیشنهادهایی که مازاد بر سرجمع نباشد زمانی قابل طرح است که ردیف مشخص جایگزین را معین نماید، تشخیص موارد مذکور با رئیس جلسه خواهد بود.

تبصره 2 (اصلاحی 26ˏ/09/ˏ1387)- نحوه رسیدگی به متمم،اصلاحیه‌های بودجه و سایر مواردی که در این ماده پیش‌بینی‌نشده طبق مقررات معمول در این‌ آیین‌نامه خواهد بود. ‌



تبصره 3 (اصلاحی 30ˏ/02/ˏ1391)- کمیسیون موظف است گزارش خود را ارائه کند و گزارش مسکوت‌ ماندن از کمیسیون تلفیق پذیرفته نیست. چنانچه گزارش کمیسیون مبنی بر رد کلیات لایحه باشد و در مجلس نیز کلیات لایحه به تصویب نرسد، مراتب به دولت اعلام می ‌شود تا حداکثر ظرف مدت دو هفته لایحه را اصلاح و به مجلس ارائه کند و اگر کلیات لایحه به تصویب مجلس برسد، به کمیسیون تلفیق اعاده می شود تا ظرف مدت پانزده روز گزارش جدید را به مجلس تقدیم کند.

ماده 217 (اصلاحی 26/ˏ09ˏ/1387)- جلسات مجلس برای رسیدگی به بودجه سالانه باید بلاانقطاع در کلیه ایام هفته غیراز جمعه و تعطیلات رسمی، حداقل روزی چهار‌ساعت منعقد گردد و تا موقعی که شور و مذاکره پایان نیافته و رأی مجلس اخذ نشده است از دستور خارج نمی‌شود و هیچ لایحه یا طرح دیگر‌نمی‌تواند مطرح باشد مگر لایحه یک یا چنددوازدهم بودجه درصورت ضرورت.

تبصره (الحاقی 26ˏ/09/ˏ1387)- اگر مطالب فوری و فوتی اعم از طرحها و لوایح دوفوریتی و غیره پیش آید که به تشخیص مجلس تأخیر آن موجب زیان جبران‌ ناپذیری‌باشد، در این صورت برای طرح و تصویب آن زمان مشخصی معین می‌شود. ‌


نحوه رسیدگی دیوان محاسبات به اجرای بودجه سالیانه کل کشور


ماده 218(الحاقی 26/ˏ09/ˏ1387)- براساس اصول پنجاه و چهارم)54( و پنجاه و پنجم (55) قانون اساسی، نظارت مجلس شورای اسلامی بر اجرای بودجه سالیانه کل‌کشور برعهده دیوان محاسبات کشور است که زیر نظر مجلس شورای اسلامی می‌باشد.
سازمان و اداره امور آن به موجب قانون خاص می‌باشد.


مبحث پنجم (الحاقی 26/ˏ09ˏ/1387)- استیضاح


اول (الحاقی 26ˏ/09/ˏ1387)- استیضاح وزیران


ماده 219 (الحاقی 26ˏ/09ˏ/1387)- نمایندگان مجلس می‌توانند، با در نظر گرفتن اصل هشتاد و نهم (89) قانون اساسی، وزیر یا هیأت وزیران را استیضاح کنند. استیضاح‌ وقتی قابل طرح در مجلس است که به امضای حداقل ده نفر از نمایندگان برسد.

ماده 220(اصلاحی 26/ˏ09/ˏ1387)ـ در استیضاح باید موضوع به صورت صریح و با ذکر مورد یا موارد، معین شود و به صورت کتبی تنظیم و به هیأت رئیسه تسلیم گردد. هیأت رئیسه موظف است بلافاصله طرح استیضاح را به کمیسیون تخصصی ذی‌ربط ارجاع نماید. کمیسیون مکلف است حداکثر ظرف یک هفته ضمن اطلاع ‌رسانی به استیضاح ‌کنندگان و دعوت کتبی وزیر مربوطه موارد استیضاح را بررسی نماید. پس از مدت مذکور در صورتی که حداقل ده نفر از امضاءکنندگان استیضاح از طرح آن منصرف نشوند استیضاح در اولین جلسه علنی طرح می‌ شود و پس از طرح استیضاح در جلسه علنی کاهش امضای نمایندگان تأثیری در مطرح شدن استیضاح ندارد و وزیر موظف است ظرف ده روز در مجلس حاضر شود هیأت رئیسه در همان روز متن استیضاح را برای وزیر یا وزیران مورد استیضاح ارسال و همزمان چاپ و بین نمایندگان توزیع کند.

تبصره1(الحاقی1391/02/30)ـ علاوه بر امضاءکنندگان استیضاح، سایر نمایندگان می توانند تا قبل از طرح استیضاح در جلسه علنی استیضاح را امضاء نمایند.

تبصره2(الحاقی 30ˏ/02ˏ/1391)ـ هیأت رئیسه موظف است در روز برگزاری استیضاح، متن استیضاح و نام آخرین متقاضیان استیضاح را چاپ و توزیع نماید.

تبصره3(منسوخه 30/ˏ02/ˏ1391)ـ پس از طرح استیضاح در جلسه علنی، فقط در صورتی استیضاح از دستور کار مجلس خارج می شود که تعداد متقاضیان استیضاح به کمتر از ده نفر کاهش یابد. در این صورت می توانند دلایل خود را توسط نماینده منتخب خود ظرف پنج دقیقه در جلسه علنی مطرح نمایند. پس از این مرحله چنانچه وزیر درباره استیضاح درخواست صحبت بنماید، با تقاضای کتبی و موافقت رئیس مجلس می تواند حداکثر ده دقیقه در جلسه علنی صحبت کند.

ماده 221 (الحاقی 26/ˏ09/ˏ1387)- چنانچه استیضاح نمایندگان مرتبط به حوزه فعالیت نهادهای انقلابی باشد که از بودجه دولت استفاده می‌ نمایند و قانوناً وابسته به قوه‌مجریه می‌باشند، آن استیضاح خطاب به رئیس جمهور یا وزیری که نهاد موردبحث در حوزه مسئولیت او قرار گرفته است، خواهد بود. ‌

ماده 222 (الحاقی 26/ˏ09ˏ/1387)- وزیر یا هیأت وزیران موظفند ظرف ده روز پس از طرح استیضاح، در مجلس حاضر شوند و توضیحات لازم را بدهند، تعیین وقت‌ استیضاح در مهلت مقرر با پیشنهاد وزیر یا هیأت وزیران و تصویب هیأت رئیسه مجلس در دستور هفتگی قرار می‌گیرد. حضور وزیر یا هیأت وزیران در‌این وقت مقرر الزامی است. ‌

ماده 223 (الحاقی 26ˏ/09/ˏ1387)- در جلسه استیضاح، پس از بیانات استیضاح کنندگان، رئیس جمهور می‌ تواند به دفاع از وزیر یا وزیران مورد استیضاح بپردازد، همچنین‌ وزیر یا وزیران مورد استیضاح نیز می‌ توانند به دفاع از خود بپردازند. حداکثر وقت دفاع از استیضاح برای رئیس جمهور یا چند وزیر پنج ساعت و برای‌ یک وزیر سه ساعت خواهد بود.

تبصره 1 (الحاقی 26ˏ/09ˏ/1387)- وزیر یا وزیران مورد استیضاح می‌ توانند حداکثر یک ساعت از وقت دفاع خود را در اختیار یک یا دو نفر از نمایندگان موافق قرار دهند. ‌

تبصره 2 (الحاقی 26/ˏ09ˏ/1387)- بیانات استیضاح کنندگان و پاسخ آنها در یک یا چند جلسه باید به ‌طور متوالی صورت گیرد. ‌

تبصره 3 (الحاقی 26/ˏ09ˏ/1387)- استیضاح کنندگان مجاز نخواهند بود در ضمن ارائه دلائل و توضیحات خود، موضوعات دیگری را که به مورد استیضاح مربوط نیست‌موردبحث قرار دهند. ‌

ماده 224(الحاقی 26ˏ/09/ˏ1387)- پس از پاسخ وزیر یا وزیران مورد استیضاح و یا پاسخ رئیس‌ جمهور از طرف هیأت وزیران مورد استیضاح، حداکثر دو نفر از نمایندگان‌ استیضاح کننده حق دارند توضیحات تکمیلی بدهند، به شرطی که صحبت هر کدام از ربع ساعت تجاوز ننماید. رئیس جمهور می‌ تواند حداکثر یک‌ ساعت به دفاع از هیأت وزیران بپردازد و وزیر مورد استیضاح هم می‌ تواند حداکثر نیم ساعت مجدداً از خود دفاع کند.

ماده 225 (اصلاحی 26/ˏ09/ˏ1387)- پس از انجام استیضاح، رئیس جلسه عدم اعتماد وزیر یا وزیران را به رأی می‌گذارد.

ماده 226 (اصلاحی 26ˏ/09ˏ/1387)- درصورتی که وزیر یا هیأت وزیران مورد استیضاح در مجلس حاضر نشوند، استیضاح‌ کنندگان مطالب خود را بیان می‌ کنند و رئیس‌ جلسه اعلام اخذ رأی عدم اعتماد می‌کند.

ماده 227 (الحاقی 26ˏ/09ˏ/1387)- هنگامی که استیضاح در دستور مجلس است به‌هیچ‌ وجه نمی‌ توان دستور را تغییر داد مگر در موارد طرح‌ها و لوایح سه فوریتی.

دوم (الحاقی 26/ˏ09/ˏ1387)- استیضاح و عدم کفایت رئیس جمهور


ماده 228 (الحاقی 26/ˏ09/ˏ1387)- براساس اصل هشتاد و نهم (89) قانون اساسی نمایندگان مجلس می‌ توانند رئیس جمهور را در مقام اجرای وظایف مدیریت قوه مجریه‌ و اداره امور اجرائی کشور مورد استیضاح قرار دهند. این استیضاح وقتی قابل طرح است که حداقل به امضای یک سوم نمایندگان برسد.

ماده 229 (الحاقی 26ˏ/09/ˏ1387)- تقاضای استیضاح رئیس جمهور که باید با ذکر موارد صریح و روشن و مستدل باشد، به رئیس مجلس داده می‌ شود. این تقاضا باید در‌اولین جلسه قرائت شود و ضمن چاپ و توزیع بین نمایندگان برای رئیس جمهور ارسال گردد. دراین صورت، رئیس جمهور باید ظرف یکماه در مجلس‌ حاضر شود و در خصوص مسائل مطرح شده توضیحات کافی بدهد. ‌

ماده 230 (اصلاحی 26/ˏ09ˏ/1387)- حداکثر وقت برای مذاکره موافقین و مخالفین پنج ساعت است که به تساوی و متناوباً انجام می‌شود. مدت صحبت برای هر یک از‌ موافقین و مخالفین استیضاح حداکثر نیم‌ ساعت خواهد بود که با رأی مجلس تا یک ساعت قابل تمدید می‌باشد.

ماده 231 (الحاقی 26/ˏ09ˏ/1387)- وقت برای توضیحات و پاسخ‌های رئیس جمهور جمعاً پنج ساعت می‌باشد. رئیس جمهور می‌تواند قسمتی از وقت خود را به‌ نمایندگان موافق واگذار کند. این وقت اضافه بر فرصتی است که به موجب ماده قبل به آنان تعلق می‌گیرد. ‌


ماده 232 (الحاقی 26/ˏ09ˏ/1387)- در صورتی که پس از بیانات نمایندگان موافق و مخالف و پاسخ رئیس جمهوری اکثریت دو سوم کل نمایندگان، به عدم کفایت رئیس‌ جمهور رأی دادند، مراتب جهت اجرای بند ده (10) اصل یکصد و دهم (110) قانون اساسی به‌اطلاع مقام رهبری می‌ رسد. این رأی‌ گیری مخفی و با‌ورقه خواهد بود.

ماده 233(الحاقی 26ˏ/09ˏ/1387)- هرگاه حداقل ده نفر از نمایندگان و یا هرکدام از کمیسیون ها، عدم رعایت شؤونات و نقض یا استنکاف از اجراء قانون یا اجراء ناقص قانون توسط رئیس جمهور و یا وزیر و یا مسؤولین دستگاه های زیرمجموعه آنان را اعلام نمایند، موضوع بلافاصله از طریق هیأت رئیسه جهت رسیدگی به کمیسیون ذی ربط ارجاع می گردد. کمیسیون حداکثر ظرف مدت ده روز موضوع را رسیدگی و درصورت وارد بودن با اظهارنظر صریح، گزارش خود را از طریق هیأت رئیسه به مجلس ارائه می دهد.


تبصره 1(الحاقی 26/ˏ09ˏ/1387)- چنانچه نظر مجلس بر تأیید گزارش باشد موضوع جهت رسیدگی به قوه قضائیه و سایر مراجع ذی صلاح ارسال می شود تا خارج از نوبت و بدون تشریفات دادرسی رسیدگی نمایند.

تبصره 2(الحاقی 26/ˏ09ˏ/1387)- درصورتی که مجلس در مورد رئیس جمهور یا هر یک از وزیران سه نوبت رأی به وارد بودن گزارش بدهد طرح استیضاح درصورت رعایت مفاد اصل هشتاد و نهم (89) قانون اساسی در دستور کار مجلس قرار خواهد گرفت.

مبحث ششم (الحاقی 26ˏ/09/ˏ1387)- تقاضای همه‌پرسی

‌ماده 234 (الحاقی 26ˏ/09ˏ/1387)- برای بررسی تقاضای همه‌پرسی موضوع اصل پنجاه و نهم (59) قانون‌اساسی جمهوری اسلامی ایران کمیسیون ویژه‌ای مرکب از پانزده نفر از نمایندگان با رأی ‌مستقیم مجلس شورای اسلامی تشکیل می‌شود تا مطابق مقررات حاکم بر تشکیل و نحوه‌ اداره کمیسیونهای دیگر موضوع را بررسی و گزارش خود را به مجلس شورای اسلامی‌ تقدیم نماید.


تبصره 1 (الحاقی 26/ˏ09/ˏ1387)- رسیدگی به درخواست همه‌پرسی یک شوری است. درصورت تقاضای ‌فوریت برای آن مطابق مواد مربوطه مورد رسیدگی قرار می‌گیرد.

تبصره 2 (اصلاحی 26ˏ/09ˏ/1387)- مدت زمان صحبت مخالفین و موافقین در صحن علنی مجلس حداکثر‌ چهار ساعت و برای هر نفر حداکثر پانزده دقیقه خواهد بود. ‌نحوه ثبت‌ نام و نطق مخالفین و موافقین مطابق ماده (111) آیین‌ نامه داخلی مجلس‌ شورای اسلامی خواهد بود. نماینده دولت و سخنگو کمیسیون ویژه هرکدام می‌توانند تا یک‌ ساعت توضیحات خود را ارائه دهند.

تبصره 3 (الحاقی 26ˏ/09ˏ/1387)- پس از پایان مذاکرات، رأی‌گیری علنی و با ورقه به عمل خواهد آمد. ‌نحوه رأی‌گیری به ترتیب زیر خواهد بود: ‌الف - اصل مصوبه کمیسیون ویژه. ب - پیشنهاد جایگزین اصل درخواست اولیه. ج - پیشنهاد جایگزین کمیسیونهای فرعی به ترتیب وصول. ‌د - پیشنهاد جایگزین نمایندگان به ترتیب وصول.

تبصره 4 (اصلاحی 26/ˏ09/ˏ1387)- در مرحله طرح هر یک از پیشنهادات علاوه بر پیشنهاد دهنده یک موافق ‌و یک مخالف و نماینده دولت و سخنگو کمیسیون هر یک حداکثر به مدت ده دقیقه‌ می‌توانند صحبت کنند.

تبصره 5 (الحاقی 26/ˏ09/ˏ1387)- مناط تصویب درخواست همه پرسی موضوع اصل پنجاه و نهم (59) ‌قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران رأی مثبت حداقل دو سوم مجموع نمایندگان ‌خواهد بود.

ماده 235 ـ هیأت رئیسه مجلس موظف است پس از تصویب قوانین مربوط به اصلاح آیین نامه داخلی، اقدام لازم را جهت اعمال مصوبات در متن آیین نامه، تعیین شماره مواد و تبصره های الحاقی و اصلاح شماره آنها به عمل آورد و با کسب نظر کمیسیون آ‌یین ‌نامه داخلی چاپ و توزیع نماید.

ماده236 (الحاقی 26/ˏ09ˏ/1387)- کلیه قوانین و مقررات دیگر در خصوص آیین‌ نامه داخلی مجلس لغو می‌ گردد. ‌

مبحث پنجم (الحاقی 05/ˏ04ˏ/1397)ـ گزارش رئیس جمهوری و وزراء به مجلس شورای اسلامی

ماده 237 (الحاقی 05/ˏ04ˏ/1397)ـ رئیس جمهور و هر یک از وزرا موظف هستند در مردادماه هر سال براساس برنامه های ارائه شده در زمان تشکیل دولت و اخذ رأی اعتماد وزراء اسناد و قوانین بالادستی و شاخصهای عملکردی متناسب با حوزه وظایف خود، که هیأت رئیسه مجلس تعیین می کند، گزارش عملکرد سال گذشته و برنامه سال آینده خود را به صورت کمی و مقایسه ای به مجلس شورای اسلامی تقدیم کنند.

ماده 238 (الحاقی 05ˏ/04ˏ/1397)ـ گزارش مذکور پس از اعلام وصول، ظرف مدت چهل و هشت ساعت چاپ می شود و در اختیار نمایندگان قرار می گیرد و همزمان توسط رئیس مجلس مطابق با ماده (145) آییـن نامه داخلی جهـت بررسـی به کمیسیون یا کمیسیون های ذی ربط، معاونت نظارت و مرکز پژوهش های مجلس ارجاع می شود. کمیسیون اصلی موظف است پس از وصول گزارش ها نسبت به بررسی و جمع بندی آن اقدام و ظرف مدت یک ماه گزارش نهائی را به هیأت رئیسه ارائه کند تا خارج از نوبت در دستور کار مجلس قرار گیرد.

تبصره (اصلاحی 05ˏ/04ˏ/1397)– چنانچه نماینده یا نمایندگان سؤال کننده چهل و هشت ساعت قبل از زمان حضور وزیر درخواست تعویق بررسی سؤال خود را مکتوب به کمیسیون ذیربط ارائه کنند، کمیسیون می تواند بررسی سؤال را فقط برای یک بار حداکثر به مت یک ماه به تعویق بیندازد.

ماده 239 (الحاقی 05/ˏ04/ˏ1397)ـ در جلسه علنی، گزارش هر کمیسیون در مورد عملکرد رئیس جمهور یا وزیر مربوط همراه با توضیحات لازم توسط سخنگو به مدت بیست دقیقه و اظهارات دو مخالف هر یک به مدت ده دقیقه استماع می شود. سپس حسب مورد، رئیس جمهور برای دفاع از عملکرد خود حداکثر سی دقیقه و هر یک از وزراء حداکثر بیست دقیقه فرصت صحبت دارند.

ماده 240 (اصلاحی 05/ˏ04ˏ/1397)ـ پس از ارائه گزارش کمیسیون، در مورد اقناع نمایندگان از عملکرد وزیر مربوط رأی گیری به صورت مخفی با ورقه به عمل می آید. چنانچه عملکرد هر یک از وزراء به تأیید مجلس نرسید، طرح استیضاح با رعایت اصل هشتاد و نهم (89) قانون اساسی با تأکید بر موضوع سؤالات مطرح شده بدون ارجاع به کمیسیون در اولین جلسه علنی اعلام وصول می شود.

فصل اول - قانونگذاری

مبحث اول - طرحها و لوایح قانونی ‌

اول - طرحهای قانونی

ماده 130 - طرحهای قانونی با امضاء و ذکر نام حداقل پانزده نفر از نمایندگان در مجلس به رئیس تسلیم می شود و پس از اعلام وصول و قرائت عنوان آن توسط رئیس مجلس یا یکی از منشیان، در همان جلسه به کمیسیون های مربوط ارجاع می شود. این طرحها پس از ارجاع به کمیسیون های ذی ربط چاپ و توزیع و نسخه ای از آن توسط رئیس برای وزیر یا وزیران مربوط ارسال می گردد. طرحها نیز همانند لوایح، باید دارای موضوع و عنوان مشخص باشند و دلایل لزوم تهیه و پیشنهاد آن در مقدمه به وضوح درج شود و همچنین دارای موادی متناسب با اصل موضوع و عنوان طرح نیز باشد.

ماده 131 - امضاء کنندگان طرحهای قانونی حق دارند در کمیسیون مربوط که طرح آنها مطرح است، برای ادای توضیح حاضر شوند و کمیسیون تاریخ بحث پیرامون طرح را کتباً به آنان اعلام می نماید.

ماده 132 - پس از اعلام وصول طرح قانونی، چنانچه جمعی از امضاء کنندگان تقاضای کتبی استرداد آن را بنمایند بطوری که امضاء کنندگان باقی مانده کمتر از پانزده نفر گردند، در صورتی که تقاضای استرداد قبل از تصویب طرح در شور اول باشد طرح مسترد و گزارش آن به مجلس داده خواهد شد و در صورتی که طرح در شور اول به تصویب رسیده باشد پس از توضیح یک نفر از تقاضا کنندگان و صحبت یک نفر مخالف، با رأی مجلس، طرح قابل استرداد می باشد.

ماده 133 - اگر طرحی مورد تصویب مجلس یا کمیسیون های موضوع اصل هشتاد و پنجم (85) قانون اساسی واقع نشد بدون تغییر اساسی تا شش ماه دیگر نمی توان آن را مجدداً به مجلس پیشنهاد نمود مگر با تقاضای کتبی پنجاه نفر نماینده و تصویب مجلس.

دوم - لوایح قانونی

ماده 134 - لوایح قانونی که ازطرف دولت به مجلس پیشنهاد می شود، باید؛
1 - دارای موضوع و عنوان مشخص باشد.
2 - دلایل لزوم تهیه و پیشنهاد آن در مقدمه لایحه به وضوح درج شود.
3 - دارای موادی متناسب با اصل موضوع و عنوان لایحه باشد.

ماده 135 - طبق اصل هفتاد و چهارم (74) قانون اساسی کلیه لوایح قانونی تقدیمی به مجلس باید به امضاء رئیس جمهور و وزیر یا وزراء مسؤول رسیده باشد. در صورت نداشتن وزیر مسؤول، امضاء رئیس جمهور کافی است.

ماده 136 - لوایح قانونی با رعایت اصل هفتاد و چهارم (74) قانون اساسی باید در جلسه علنی مجلس توسط وزیر مربوط و یا نماینده دولت تقدیم گردد و در موقع طرح آن نیز باید وزیر مربوط یا یکی از وزراء به تناسب موضوع حاضر باشد.
معاونان امور مجلس رئیس جمهور و وزراء و سازمان برنامه و بودجه، رئیس یا رابط امور مجلس شورای عالی استانها که رسماً به مجلس معرفی شده باشند، می توانند بجای رئیس جمهور و وزراء در جلسات مجلس و کمیسیون ها برای توضیح و دفاع لازم حضور یابند.

ماده 137 - استرداد لوایح قانونی با تصویب هیأت وزیران به ترتیب ذیل امکانپذیر خواهد بود:
1 - در صورتی که استرداد پیش از تصویب کلیات لایحه در شور اول مجلس باشد رئیس جمهور یا وزیر مربوط کتباً با ذکر دلیل آن را مسترد می نماید و گزارش آن در جلسه علنی اعلام می شود.
2 - در صورتی که استرداد پس از تصویب کلیات لایحه و در هر مرحله تا پیش از تصویب نهایی باشد، وزیر مربوط یا نمایندة امور مجلس دولت می تواند با ذکر دلیل در جلسة علنی مجلس و صحبت یک نفر مخالف هر یک به مدت ده دقیقه و تصویب مجلس آن را مسترد نماید.

ماده 138 - لوایح قانونی پس از تقدیم به مجلس، در جلسة علنی از طرف رئیس مجلس به کمیسیون های مربوط ارجاع و سپس در اختیار نمایندگان قرار می گیرد.

ماده 139 - یک نسخه از کلیه طرحها و لوایحی که تقدیم مجلس می‌ شود پس از اعلام وصول آن در اختیار مطبوعات قرار می‌ گیرد.

سوم - طرحهای شورای‌ عالی استانها ‌

ماده 140 - طرحهای مصوب شورای عالی استانها که باید دارای عنوان و مقدمه توجیهی مشخص و مواد متناسب باشد، مستقیماً یا توسط دولت به مجلس تقدیم می شود. وصول این طرحها توسط رئیس اعلام و برای بررسی به کمیسیون ذی ربط ارجاع و سپس چاپ و بین نمایندگان توزیع و نسخه ای از آن نیز برای هیأت وزیران به منظور حضور و دفاع از مواضع خود ارسال می شود.

تبصره - نحوه رسیدگی به این طرحها و نیز تقاضای استرداد آنها مشابه لوایح دولت خواهد بود.

‌چهارم - مقررات مشترک طرحها و لوایح ‌

ماده 141 - در ابتدای هر دوره قانونگذاری، هیأت رئیسه صورتی از طرحها و لوایحی را که معوق مانده به وسیله اداره کل قوانین تهیه می‌ کند و در‌اختیار نمایندگان می‌ گذارد و صورتی نیز برای دولت ارسال می‌ دارد. هر یک از طرحها و لوایح معوقه که لزوم رسیدگی به آن به وسیله بیست و پنج نفر از‌ نمایندگان یا از طرف دولت تقاضا شود، طبق آیین‌ نامه به کمیسیون های مربوطه ارجاع می‌ شود و کمیسیون‌ ها رسیدگی را به ترتیب مندرج در این آیین‌ نامه‌انجام می‌ دهند. هرگاه شوراول آن طرحها یا لوایح قبلاً خاتمه یافته باشد رسیدگی به طرح یا لایحه با پیشنهاد کمیسیون و تصویب مجلس یک شوری‌انجام خواهد شد. درصورت تغییر دولت، چنانچه دولت جدید رسماً استرداد لوایحی را اعلام کرده باشد، آن لوایح از جریان خارج خواهد شد.

ماده 142 - نمایندگان مجلس و دولت نمی توانند یک طرح یا لایحه قانونی را که بیش از یک موضوع دارد به عنوان ماده واحده پیشنهاد و تقاضای تصویب نمایند. در صورتی که طرح یا لایحه مشتمل بر بیش از یک موضوع باشد، باید مواد و تبصره ها جزء به جزء طرح و مورد شور قرار گیرد. هیأت رئیسه موظف است قبل از اعلام وصول طرحها و لوایح مفاد این ماده را رعایت نماید.

مبحث دوم – مراحل بررسی و تصویب طرحها و لوایح عادی ‌

ماده 143 - بررسی و تصویب تمام طرحها و لوایح، به استثنای مواردی که در این آیین نامه برای شور در آنها ترتیب خاص دیگری معین شده باشد، به ترتیب ذیل دو شوری خواهد بود:

اول - شور اول ‌

ماده 144 - رئیس جلسه مکلف است وصول کلیه طرحها و لوایح عادی را که به مجلس تقدیم می شود با رعایت اصل هفتاد و پنجم (75) قانون اساسی در همان جلسه و یا حداکثر دو جلسه بعد مجلس اعلام و همزمان به کمیسیون های مربوطه ارجاع نماید و به دستور وی فوراً تکثیر و در اختیار نمایندگان قرار گیرد.

‌الف - بررسی طرحها و لوایح در کمیسیون‌ ها

ماده 145 - طرحها و لوایحی که جنبه های مختلف داشته و علاوه بر کمیسیون اصلی به کمیسیون دیگری هم ارتباط پیدا می نماید، از طرف رئیس مجلس پس از مشخص نمودن کمیسیون های اصلی و فرعی و مواد مربوط به کمیسیون های فرعی به کمیسیون های ذیربط ارجاع می شود تا نسبت به قسمتی که مربوط به آن کمیسیون هاست شور و بررسی به عمل آورده و ظرف ده روز که با موافقت کمیسیون اصلی تا ده روز دیگر قابل تمدید است، گزارش آن را تهیه و به کمیسیون اصلی ارسال نمایند. کمیسیون اصلی، رسیدگی به طرحها و لوایح ارجاعی را پس از ده روز و دریافت نظر کمیسیون های فرعی و دعوت نمایندگان آن شروع خواهد کرد. گزارش نهایی که شامل گزارش کمیسیون اصلی و گزارش کمیسیون های فرعی است توسط کمیسیون اصلی برای طرح و بررسی در مجلس تقدیم می گردد.
چنانچه رسیدگی به تمام یا قسمت عمده طرح یا لایحه ای از طرف رئیس مجلس علاوه بر کمیسیون اصلی به یک یا چند کمیسیون دیگر ارجاع شده باشد و نظر کمیسیون های فرعی در کلیات با نظر کمیسیون اصلی متفاوت باشد، مخبر یا یکی از اعضاء آن کمیسیون ها می توانند نظر کمیسیون خود را توضیح دهد.

تبصره - در مواردی که کمیسیون یا کمیسیون هایی به نحوه ارجاع طرح یا لایحه معترض باشند مراتب اعتراض خود را به هیأت رئیسه اعلام می کنند، هیأت رئیسه موظف است در اولین فرصت به موضوع رسیدگی و اتخاذ تصمیم نماید.

ماده 146 - گزارش رد یا تصویب و تغییر یا تکمیل هر طرح یا لایحه ای که به کمیسیون ارجاع می شود باید، ظرف مدتی که از طرف هیأت رئیسه مجلس با توافق کمیسیون مربوطه معین و اعلام می شود و از یک ماه از تاریخ وصول به دفتر کمیسیون تجاوز نخواهد کرد، به مجلس ارسال شود. در صورت تجاوز از مدت تعیین شده، هر یک از نمایندگان یا دولت حق دارد از مجلس تقاضا نماید که آن را با حق تقدم طبق ضوابط این آیین نامه، در دستور مجلس قرار دهد.
در مورد طرحها و لوایح مفصل، هر گاه کمیسیون نتوانست رسیدگی به آن را در مدت تعیین شده تمام کند، باید موضوع را به رئیس مجلس گزارش دهد. در این صورت با پیشنهاد کمیسیون مربوطه و تصویب هیأت رئیسه این مدت تمدید می گردد.

ماده 147 – پیشنهاد دهندگان می توانند در کمیسیون مربوطه حاضر شوند و توضیحات لازم را درباره پیشنهاد خود بدهند. کمیسیون موظف است، حداقل بیست و چهار ساعت قبل از طرح پیشنهاد، کتباً پیشنهاد دهندگان را به کمیسیون دعوت کند.

ماده 148 - کمیسیون ها موظفند، در موقع رسیدگی به طرحها و لوایح، از وزراء و بالاترین مقام دستگاه ذی ربط دعوت به عمل آورند.

ماده 149 – در جلسات کمیسیون ها نمایندگانی که عضویت در آن کمیسیون را ندارند بدون داشتن حق رأی می توانند حاضر شوند و در صورتی که از طرف کمیسیون برای ادای توضیح یا شرکت در مذاکرات دعوت شده باشند باید شرکت نمایند ولی حق رأی ندارند.

ب - بررسی و تصویب طرحها و لوایح در مجلس

ماده 150 - هنگامی که گزارش کمیسیون های ذی ربط در خصوص طرح یا لایحه عادی برای شور اول در جلسه علنی مطرح می گردد، درباره نقاط ضعف و قوت، نقائص و امتیازات و لزوم یا عدم لزوم آن طرح و لایحه در کلیات مذاکره می شود و پس از آن نسبت به اصل طرح یا لایحه رأی گیری به عمل می آید. در صورت تصویب کلیات، جهت رسیدگی در شور دوم به کمیسیون مربوطه ارجاع می شود.

دوم - شوردوم ‌

الف - بررسی مواد و پیشنهادها در کمیسیون ‌

ماده 151 - پیشنهادهای اصلاحی کتبی که در فاصله شوراول و دوم داده می‌شود، باید به هیأت رئیسه کمیسیون مربوط تحویل و حداقل بیست و‌چهار ساعت قبل از شروع شور دوم در کمیسیون چاپ و بین نمایندگان توزیع شود و پیشنهاد دهندگان به جلسات کمیسیون دعوت شوند. اعضاء‌ کمیسیون ذی‌ ربط می‌ توانند هنگام رسیدگی شور دوم در کمیسیون پیشنهادهای خود را هر چند به چاپ نرسیده باشد طرح نمایند.

ب - بررسی و تصویب مواد در مجلس ‌

ماده 152 - در شور دوم گزارش کمیسیون در مجلس مطرح می شود. در این مرحله پیشنهاد تازه پذیرفته نمی شود، ولی پیشنهادهایی که در فاصله دو شور به کمیسیون داده شده و مورد توجه و تصویب کمیسیون قرار نگرفته، به ترتیب مواد، توسط پیشنهاد دهندگان قابل طرح در مجلس خواهد بود. در این صورت پیشنهاد دهنده یا یکی از پیشنهاد دهندگان (در مورد پیشنهاد جمعی) می تواند برای هر پیشنهاد ظرف پنج دقیقه توضیح بدهد و پس از اظهارنظر یک مخالف و یک موافق و عنداللزوم توضیحات مخبر کمیسیون یا نماینده دولت نسبت به پیشنهاد مزبور اخذ رأی به عمل می آید. پس از رد یا قبول پیشنهاد نسبت به اصل ماده رأی گیری به عمل می آید. چنانچه ماده به تصویب نرسید، بدون مذاکره نسبت به حذف آن رأی گیری خواهد شد و در صورتی که حذف ماده به تصویب نرسید پیشنهادهای اصلاحی تازه در همان جلسه پذیرفته خواهد شد.

ماده 153 - در شور دوم در باره اصل مواد مذاکره به عمل نمی آید مگر آنکه در گزارش کمیسیون مواد جدیدی اضافه شده باشد یا به تشخیص هیأت رئیسه در بعضی مواد تغییرات اساسی داده شده باشد، در این صورت اولین مخالف و موافق (بر اساس تابلو مخصوص ثبت نام) هر یک به مدت پنج دقیقه صحبت می کنند و در صورت لزوم مخبر یا نماینده دولت نیز صحبت می کنند و آنگاه نسبت به ماده یا مواد مورد نظر رأی گیری می شود.

ماده 154 - چنانچه در شور دوم، کمیسیون بعضی از مواد طرح یا لایحه را حذف و یا تغییر کلی داده باشد، هر یک از نمایندگان می توانند همان ماده را پیشنهاد نمایند و پس از صحبت یک مخالف و یک موافق و مخبر کمیسیون و نماینده دولت نسبت به ماده رأی گیری می شود. چنانچه اصل ماده تصویب شد پیشنهادهای اصلاحی که قبلاً به کمیسیون داده شده، قابل طرح و بحث و رأی گیری خواهد بود.

ماده 155 - در شور دوم طرحها و لوایح، اولویت رسیدگی به پیشنهادها در جلسه علنی به ترتیب زیر خواهد بود:
1- پیشنهاد جایگزین لایحه دولت و یا طرح اصلی برای طرحها و لوایح.
2- پیشنهادهای حذف به ترتیب حذف کامل و حذف قسمت هائی از هر ماده.
3- پیشنهادهای چاپ شده کمیسیون‏های فرعی.
4- پیشنهاد اصلاحی چاپ شده نمایندگان بر اساس تشخیص هیأت رئیسه.
5- اصل ماده.

ماده 156 - اصلاحاتی که در ماده ای پیشنهاد می گردد قبل از خود ماده درباره آنها در مجلس رأی گرفته می شود.

ماده 157 - هنگام بحث نسبت به هر ماده، هرگاه پیشنهاد حذف تمام یا قسمتی از ماده یا رفع ابهام از آن بشود، پس از توضیح پیشنهاد دهنده و اظهارات یک مخالف و یک موافق نسبت به پیشنهاد اخذ رأی به عمل خواهد آمد. در صورت تصویب پیشنهاد، نسبت به بقیه ماده بحث و اخذ رأی به عمل خواهد آمد.

مبحث سوم - مراحل بررسی و تصویب طرحها و لوایح فوری

‌اول - کلیات موضوع طرحها و لوایح فوری

ماده 158 - طرحها و لوایح فوری عبارتند از یک فوریتی، دو فوریتی و سه فوریتی.

ماده 159 - وقتی که فوریت طرح یا لایحه ای تقاضا می شود، پس از توضیح پیشنهادکننده یا یکی از پیشنهادکنندگان و اظهارات مخالف و موافق، نسبت به فوریت، رأی گرفته می شود. در صورتی که تقاضای فوریت ضمن طرح یا لایحه مطرح نشده باشد، پانزده نفر از نمایندگان نیز می توانند کتباً تقاضای فوریت آن طرح یا لایحه را بنمایند. تصویب فوریت طرحها و لوایح با توجه به درجه فوریت به ترتیب ذیل می باشد:
1 - یک فوریت؛ با صحبت یک مخالف و یک موافق و با رأی اکثریت مطلق حاضران.
2- دو و سه فوریت؛ با صحبت دو مخالف و دو موافق و با رأی اکثریت دو سوم حاضران.

تبصره - هیأت رئیسه موظف است طرحها و لوایح دارای فوریت را حداقل یکساعت قبل از طرح فوریت آنها در جلسه علنی تکثیر و در اختیار نمایندگان قرار دهد.

ماده 160 - اصل بر عادی بودن رسیدگی طرحها و لوایح است. بنابراین فوریت آنها باید مبین ضرورت و یا حالت استثنایی و مستند به دلائل ذیل باشد:
1 - یک فوریت؛ نیاز فوری جامعه و اولویت طرح و یا لایحه مورد نظر نسبت به سایر موارد مطروحه.
2 - دو فوریت؛ ضرورت جلوگیری از وقوع خسارت احتمالی و فوت فرصت.
3 - سه فوریت؛ حالت کاملاً اضطراری و حیاتی و برای مقابله سریع با خسارت حتمی.

ماده 161 - در طرحها و لوایحی که فوریت آنها تصویب شده باشد، ابتدا نسبت به اصل آن مذاکره می شود و پس از آن برای ورود به شور در ماده واحده یا مواد، رأی گرفته میشود و آنگاه راجع به هر یک از مواد جداگانه مذاکره و اخذ رأی به عمل می آید.

ماده 162 - با تقاضای دولت یا پانزده نفر از نمایندگان و تصویب مجلس قبل از ورود به شور در ماده واحده یا مواد طرح و یا لایحه می توان از آن سلب فوریت بطور مطلق، و یا سلب یک فوریت از دو فوریت، و یا یک یا دوفوریت از طرحها و لوایح سه فوریتی نمود. تقاضای فوریت یا سلب فوریت برای هر طرح و یا لایحه فقط یک بار امکانپذیر است.

دوم - طرحها و لوایح یک فوریتی

ماده 163 - طرحها و لوایح یک فوریتی، پس از تصویب فوریت، به کمیسیون های اصلی، فرعی ارجاع می شود تا خارج از نوبت مورد بررسی و تصویب قرار گیرد. گزارش کمیسیون درباره این طرحها و لوایح حداقل چهل و هشت ساعت قبل از موقع طرح در مجلس چاپ و بین نمایندگان توزیع می شود.

ماده 164 - طرحها و لوایح یک فوریتی یک شوری است و پس از وصول گزارش کمیسیون، خارج از نوبت در دستور کار مجلس قرار می‌ گیرد و‌ یک نوبت درباره آن شور به عمل می‌آید، بدین ترتیب که ابتدا نسبت به اصل و سپس در باب ماده واحده یا هر یک از مواد مذاکره و اخذ رأی می‌ شود.‌ پیشنهاد دهندگان باید پیشنهادهای خود را در مهلتی که توسط کمیسیون تعیین و اعلام می‌ گردد به کمیسیون ارسال و برای دفاع از آن در کمیسیون حاضر‌ شوند و در صورت عدم تصویب پیشنهاد آنان، می‌ توانند در مجلس آن را مطرح نمایند.

‌سوم - طرحها و لوایح دو فوریتی

ماده 165- در مورد طرحها و لوایح دو فوریتی، پس از تصویب فوریت؛
1 ـ حداکثر ظرف مدت شش ساعت چاپ و توزیع می شود.
2 ـ حداکثر چهل و هشت ساعت پس از چاپ و توزیع در دستور کار جلسه مجلس قرار می گیرند.
3 ـ پیشنهادهای نمایندگان حداکثر بیست و چهار ساعت پس از چاپ و توزیع به هیأت رئیسه تسلیم می شود.
4- پیشنهادهای نمایندگان چاپ و حداقل دو ساعت قبل از شروع مذاکرات در اختیار نمایندگان قرار می گیرد.

چهارم - طرحها و لوایح سه فوریتی

ماده 166 - طرحها و لوایح سه ‌فوریتی، پس از تصویب فوریت، بلافاصله در همان جلسه در دستور مجلس قرار می‌ گیرد.

ماده 167 - در طرحها و لوایح سه فوریتی، پس از تصویب کلیات، در همان جلسه نسبت به ماده واحده یا هر یک از مواد مذاکره و رأی گیری می شود.
پیشنهاد نمایندگان قبل از ورود به ماده واحده یا هر یک از مواد پذیرفته می شود و نسبت به آنها پس از اظهارات یک مخالف و یک موافق و نماینده دولت اخذ رأی به عمل می آید.

مبحث چهارم - بررسی طرحها و لوایح طبق اصل هشتاد و پنجم (85) ‌

ماده 168 - در مواردی که مجلس ضروری تشخیص دهد، طبق اصل هشتاد و پنجم (85) قانون اساسی اختیار تصویب آزمایشی بعضی از قوانین را که جنبه دائمی دارند به کمیسیون های خود و تصویب دائمی اساسنامه سازمانها، شرکتها، مؤسسات دولتی یا وابسته به دولت را به کمیسیون های خود یا به دولت تفویض می کند.

تبصره 1- دولت و یا نمایندگان باید قبل از انقضاء مدت آزمایشی قانون مذکور جهت تعیین تکلیف دائمی آن، طرح یا لایحه لازم را تهیه و به مجلس ارائه نماید.

تبصره 2 - پس از انقضاء زمان آزمایشی ، اینگونه قوانین اعتبار قانونی نخواهند داشت.

ماده 169 – هرگاه دولت یا پانزده نفر از نمایندگان قبل از شروع رسیدگی نهایی در مجلس تقاضای ارجاع طرح یا لایحه ای را طبق اصل هشتاد و پنجم (85) به کمیسیون یا کمیسیون های مجلس و یا دولت بنماید، این تقاضا در جلسه علنی اعلام و به ترتیب در دستور کار مجلس قرار می گیرد.

ماده 170 - هنگام طرح تقاضای مزبور در مجلس، نماینده دولت و یا نماینده منتخب تقاضاکنندگان، دلائل ضرورت ارجاع طرح و یا لایحه را حداکثر به مدت ده دقیقه بیان می نماید و سپس دو نفر مخالف و دو نفر موافق که قبلاً ثبت نام کرده اند و در صورت عدم ثبت نام، در مجلس نوبت گرفته اند، هر یک به مدت ده دقیقه صحبت کرده و آنگاه رأی گیری می شود.

ماده 171 - پس از موافقت مجلس، طرح یا لایحه به کمیسیون فرستاده می شود. ترتیب رسیدگی این قبیل طرحها و لوایح در کمیسیون همان ترتیب رسیدگی و تصویب طرحها و لوایح در مجلس خواهد بود، اما مناط در تصویب رأی حداقل دوسوم اعضاء کمیسیون می باشد.

ماده 172 - پس از تصویب قانون در کمیسیون ها، تعیین مدت اجرای آزمایشی آن در دستور کار مجلس قرار خواهد گرفت، به این ترتیب که قانون مصوب کمیسیون به همراه پیشنهاد مدت اجراء، چهل و هشت ساعت قبل از طرح در مجلس تکثیر و در اختیار نمایندگان قرار گیرد.
هنگام طرح تعیین مدت در جلسه علنی، در صورتی که پیشنهاد دیگری نباشد، نسبت به پیشنهاد کمیسیون رأی گیری می شود. در غیر این صورت، نسبت به پیشنهاد نمایندگان به ترتیب وصول در جلسه علنی پس از صحبت یک مخالف و یک موافق رأی گیری خواهد شد.

ماده 173 - در صورتی که مجلس تصویب دائمی اساسنامه سازمانها، شرکتها، مؤسسات دولتی و یا وابسته به دولت را به دولت واگذار کند. ترتیب رسیدگی و تصویب اساسنامه های مذکور طبق آیین نامه داخلی هیأت وزیران خواهد بود.

مبحث پنجم - تفسیر قوانین

ماده 174 - رسیدگی به طرحها و لوایح مربوط به شرح و تفسیر قوانین عادی یک شوری است و می تواند به طور عادی یا بصورت فوریت مورد مذاکره قرار گیرد، در تفسیر قوانین بحث در کلیات و جزئیات از هم تفکیک نمی شود.

ماده 175 - در صورتی که تفسیر به صورت عادی و یک فوریتی باشد، پس از گزارش کمیسیون و توضیح مخبر، یک مخالف و یک موافق، هر یک به مدت ده دقیقه صحبت خواهند کرد. با پیشنهاد رئیس و یا ده نفر از نمایندگان و تصویب مجلس مدت صحبت و تعداد مخالف و موافق قابل تغییر است. در مورد تفسیر قوانین نماینده دولت هم می تواند صحبت کند.

ماده 176 - در صورتی که گزارش کمیسیون و همین طور پیشنهادهای دیگر که به کمیسیون رسیده است، به تصویب مجلس نرسد، هر نماینده می تواند نظر خود را کتباً به هیأت رئیسه بدهد. پیشنهادها به ترتیب وصول مورد بحث قرار می گیرد و اگر پیشنهادی به تصویب نرسید موضوع برای بحث بیشتر به کمیسیون ارجاع می شود.

ماده 177 - در صورتی که تفسیر بصورت دو فوریتی و سه فوریتی باشد همانند دیگر طرحها و لوایح دوفوریتی و سه فوریتی مورد رسیدگی قرار می گیرد.

مبحث ششم - نکات مشترک مربوط به بررسی طرحها و لوایح ‌

ماده 178 - در مواردی که طرح یا لایحه قانونی مربوط به امور داخلی مجلس نباشد، از طریق هیأت رئیسه به وزیر یا مسؤول اجرائی مربوطه رسماً اطلاع داده می شود تا خود یا معاون او که رسماً به مجلس معرفی شده در جلسه علنی حاضر شود و در مذاکرات شرکت نماید. در صورت اطلاع و عدم حضور وزیر یا معاون بدون عذر موجه، از طرف رئیس مجلس مؤاخذه خواهد شد. بهر صورت، در همان جلسه، حتی با عدم حضور وزیر یا مسؤول اجرائی مربوطه، طرح یا لایحه مورد بررسی قرار خواهد گرفت و اتخاذ تصمیم خواهد شد.

ماده 179 - سوالات توضیحی نمایندگان، در شور اول یا دوم طرحها و لوایح که مربوط به موضوعات مورد بحث باشد، در مجلس کتباً به رئیس مجلس تقدیم می شود. رئیس این سوالات را به مخبر کمیسیون مربوط یا به نماینده دولت می دهد تا به هنگام توضیح و یا توجیه به آن پاسخ داده شود.

ماده 180 - درصورتی که حداقل بیست و پنج نفر از نمایندگان کتباً از مجلس تقاضا کنند که طرح یا لایحه قانونی واصل شده به مجلس برای‌ حداکثر شش ماه مسکوت بماند، پس از توضیح یکی از پیشنهاد دهندگان به مدت پنج دقیقه و پاسخ آن از طرف یک مخالف به‌ مدت حداکثر پنج دقیقه،‌رأی گرفته می‌شود. تقاضای مسکوت ماندن لایحه بدون موافقت وزیر یا معاون امورمجلس ذی‌ربط پذیرفته نخواهد شد. ‌تقاضای مسکوت ماندن در هر طرح و لایحه فقط برای یک مرتبه مجاز خواهد بود. هیأت رئیسه موظف است پس از گذشت مدت مسکوت ماندن،‌طرح یا لایحه را مجدداً در دستور کار مجلس قرار دهد. ‌

تبصره - چنانچه تقاضای مسکوت ماندن برای انجام اصلاحات طرح یا لایحه باشد پس از تصویب مسکوت ماندن به کمیسیون ذی ربط جهت انجام اصلاحات ارجاع می گردد. نحوه رسیدگی به اصلاحات همچون رسیدگی در شور دوم طرحها و لوایح خواهد بود.

ماده 181 - اخطار راجع به منافی بودن طرحها و لوایح و سایر موضوعات مورد بحث در مجلس با قانون اساسی مقدم بر اظهارات دیگر است و مذاکرات در موضوع اصلی را متوقف می کند. این اخطار باید با استناد به اصل مربوطه حداکثر ظرف پنج دقیقه به عمل آید. در صورتی که رئیس مجلس اخطار را وارد بداند بدون بحث از مجلس نظرخواهی می نماید چنانچه مجلس اخطار را وارد دانست رئیس نسبت به پذیرش اصلاحات پیشنهادی یا حذف مورد اشکال یا ارجاع آن به کمیسیون ذی ربط جهت بررسی مجدد اقدام خواهد کرد.

ماده 182 - در صورتی که نمایندگان نسبت به اجرای آیین نامه داخلی مجلس تخلفی را که مربوط به همان جلسه باشد مشاهده نمایند، حق دارند بلافاصله مورد تخلف را با استناد به ماده مربوطه بدون خروج از موضوع حداکثر ظرف پنج دقیقه تذکر دهند و اگر مربوط به آن جلسه نباشد بعد از نطق قبل از دستور و قبل از شروع دستور جلسه یا پایان جلسه، قبل از اعلام ختم آن حداکثر ظرف پنج دقیقه تذکر دهند چنانچه رئیس تذکر را وارد بداند موظف است به آن ترتیب اثر دهد.

ماده 183 – پس از آنکه مجلس درباره طرح یا لایحه ای رأی نهائی داد، اسناد و اوراق و صورتجلسات مربوط به آن در اداره کل قوانین مجلس بایگانی می شود.

مبحث هفتم - ارجاع مصوبات مجلس به شورای نگهبان و مراحل‌ رسیدگی آنها

ماده 184 - کلیه مصوبات مجلس رسماً به شورای نگهبان فرستاده می شود. در صورتی که شورا ظرف ده روز پس از وصول یا پس از انقضای ده روز تمدید مذکور در اصل نود و پنجم (95) قانون اساسی، مخالفت خود را اعلام نکرد، طبق اصل نود و چهارم (94) قانون اساسی، مصوبات از طرف مجلس جهت امضاء و ابلاغ به ریاست جمهوری ارسال می شود.

تبصره - روز وصول مصوبه و روز اعلام نظر شورای نگهبان به مجلس جزء مهلت های مقرر محسوب نمی گردد.

ماده 185 - مصوبات مجلس تا زمان اعلام نظر نهائی شورای نگهبان از دستور خارج نمی شود. شورای نگهبان، در صورت رد مصوبات مجلس، موظف است علت رد را صریحاً به مجلس گزارش نماید تا بلافاصله تکثیر و توزیع شود.

ماده 186 - مصوبات عادی و یک فوریتی مجلس که از طرف شورای نگهبان رد شده به کمیسیون مربوطه ارسال می شود و با اعلام وقت قبلی با حضور نماینده شورای نگهبان، موارد اعتراض برای اصلاح مورد بحث قرار می گیرد. در صورت عدم حضور نماینده شورای نگهبان در موعد اعلام شده، کمیسیون با ملحوظ نمودن نظر شورای نگهبان کار خود را انجام می دهد.
نمایندگانی که پیشنهاد اصلاحی داده اند، در این مرحله می توانند در کمیسیون شرکت نمایند. نظر کمیسیون همراه پیشنهادهای پذیرفته نشده نمایندگان در مجلس مطرح می شود و طبق معمول شور دوم مورد بحث و رأی قرار می گیرد.
چنانچه در مورد ماده ای، کمیسیون نیز همراه پیشنهادهای دیگر پیشنهاد داده باشد، اول پیشنهاد کمیسیون به رأی گذاشته می شود و در صورت عدم تصویب، پیشنهادهای دیگر مطرح می شود.
در صورت عدم تصویب پیشنهاد کمیسیون و یا پیشنهادهای قبلی نمایندگان در مجلس، پیشنهادهای جدید پذیرفته می شود و درباره آنها بحث و رأی گیری به عمل می آید.

تبصره 1 - پس از ایراد شورای نگهبان، دولت حق پیشنهاد اصلاح لایحه را ندارد مگر در موارد ایراد شورای نگهبان.

تبصره 2 - شورای نگهبان نمی تواند پس از گذشت مهلت های مقرر و رفع ایراد در نوبت اول، مجدداً مغایرت موارد دیگری را که مربوط به اصلاحیه نمی باشد بعد از گذشت مدت قانونی به مجلس اعلام نماید مگر در رابطه با انطباق با موازین شرعی.

تبصره 3 - اگر با اصلاح ماده مورد ایراد شورای نگهبان، ماده به کلی خاصیتش را از دست بدهد، می‌ توان آن را حذف کرد. ‌

ماده 187 - پس از بررسی گزارش کمیسیون که در آن نظر شورای نگهبان ملحوظ شده است و رأی گیری نسبت به آن، مصوبه مجدداً به شورای نگهبان ارسال می شود. اگر این مصوبه هنوز وافی به نظرات شورای نگهبان نباشد، مجدداً در مجلس مطرح می گردد، در صورتی که مجلس با در نظر گرفتن حفظ مصلحت نظام همچنان بر رأی خود باقی باشد رئیس مجلس مصوبه مذکور را به مجمع تشخیص مصلحت نظام ارسال می دارد. مجمع موظف است تنها در موارد اختلاف و دیگر موارد مربوط به آن اظهارنظر قطعی نموده و گزارش آن را جهت طی مراحل بعدی به رئیس مجلس اعلام نماید.

فصل دوم - نظارت

مبحث اول - نحوه بررسی و رأی اعتماد به هیأت وزیران

ماده 188 - رئیس جمهور، ظرف دو هفته پس از انجام مراسم تحلیف و یا بعد از استعفاء یا سقوط دولت، کتباً اسامی هیأت وزیران را به همراه شرح حال هر یک از وزیران و برنامه دولت تسلیم مجلس می نماید. رئیس مجلس مکلف است در اولین فرصت در جلسه علنی وصول معرفی نامه وزیران را اعلام و پس از قرائت دستور تکثیر آن را صادر نماید.

ماده 189 - یک هفته پس از معرفی دولت، برای بحث و بررسی خط مشی و اصول کلی برنامه دولت و اخذ رأی اعتماد برای هیأت وزیران جلسات مجلس به طور متوالی تشکیل می گردد. با پیشنهاد رئیس و تصویب مجلس، جلسات بصورت صبح و بعد از ظهر برگزار خواهد شد. مجلس در این جلسات نطق قبل از دستور نخواهد داشت.

ماده 190 - قبل از تشکیل اولین جلسه بررسی برنامه های دولت و اخذ رأی اعتماد هیأت وزیران، نمایندگان مخالف و موافق برنامه، خط مشی و اصول کلی و ترکیب هیأت وزیران و نیز نمایندگان مخالف و موافق هر یک از وزیران به تفکیک برنامه و هر وزیر در برگه های جداگانه ثبت نام می نمایند.
هر یک از نمایندگان حق دارند تمام یا قسمتی از وقت خود را در اختیار نماینده دیگر قرار دهد. در شروع بحث در مورد هیأت وزیران، رئیس جمهور برنامه دولت را تشریح و ضمن معرفی وزیران از ترکیب هیأت وزیران دفاع خواهد نمود. پس از آن مجلس، بررسی برنامه دولت و ترکیب هیأت وزیران را با اظهارات پنج نفر از نمایندگان مخالف و پنج نفر از نمایندگان موافق با حفظ ترتیب یک نفر مخالف و یک نفر موافق و هر کدام برای مدت پانزده دقیقه انجام خواهد داد.
رئیس جمهور یا کسانی که او تعیین خواهد نمود به سوالات و اظهارات مخالفان پاسخ می دهند. مجموع مدت نطق اولیه رئیس جمهور و دفاعیات اخیر دو و نیم ساعت خواهد بود. در پی اظهارات و دفاعیات رئیس جمهور، مجلس شور در مورد برنامه ها و صلاحیت هریک از وزیران را به صورت جداگانه آغاز خواهد نمود. در مورد هر وزیر دو نفر از نمایندگان مخالف و دو نفر از نمایندگان موافق با حفظ ترتیب یک نفر مخالف و موافق هر کدام برای مدت پانزده دقیقه فرصت خواهند داشت. پس از آن وزیر و در صورت صلاحدید رئیس جمهور به مدت سی دقیقه برای دفاع از برنامه و صلاحیت وزیر مطروحه وقت خواهند داشت. بحث و بررسی برای تک تک وزیران به ترتیب حروف الفبای وزارتخانه به همین شیوه انجام می گیرد، رئیس جمهور می تواند با استفاده از وقت وزیران در پایان و به طور یکجا از آنان دفاع نماید. پس از آن برای هر یک از وزیران جداگانه رأی گیری به عمل می آید و شمارش و اعلام نتیجه آرا پس از رأی گیری برای همه وزراء صورت خواهد گرفت. سوالات کتبی نمایندگان در طول مدتی که برنامه دولت مطرح است از طریق رئیس مجلس به رئیس جمهور یا وزیر مربوط داده خواهد شد.

تبصره 1 - در موارد معرفی یک یا چند وزیر (کمتر از نصف مجموع وزراء) پس از نطق اولیه رئیس جمهور به مدت یک ساعت بدون بحث در کلیات برنامه ها و ترکیب هیأت وزیران تنها در مورد برنامه ها و صلاحیت وزیران پیشنهادی به ترتیب فوق الذکر اقدام خواهد شد.

تبصره 2 - چنانچه مجلس به یک یا چند وزیر رأی اعتماد نداد، رئیس جمهور موظف است با رعایت اصل یکصد و سی و پنجم (135) قانون ‌اساسی حداکثر قبل از سه ماه فرد یا افراد دیگری را برای اخذ رأی به مجلس معرفی نماید. ‌

ماده 191 – در مورد اصول هشتاد و هفتم (87) و یکصد و سی و ششم (136) قانون اساسی، کیفیت رأی اعتماد به وزیر یا هیأت وزیران و همه مسائل مربوط به آن طبق این آیین نامه خواهد بود.
تشخیص مسائل مهم و مورد اختلاف مذکور در اصل هشتاد و هفتم (87) که دولت می تواند در زمینه آنها از مجلس رأی اعتماد بگیرد، با هیأت وزیران است.

مبحث دوم - نحوه بررسی اصول هشتاد و هشتم (88) و هفتاد و ششم (76) قانون اساسی

اول - تذکر و سؤال: ‌

الف – تذکر:

ماده 192 - در کلیه مواردی که نماینده یا نمایندگان مطابق اصل هشتاد و هشتم (88) قانون اساسی، از رئیس جمهور یا وزیر در باره یکی از وظایف آنان حق سؤال دارند، می توانند در خصوص موضوع مورد نظر به رئیس جمهور و وزیر مسؤول کتباً تذکر دهند.
رئیس مجلس تذکر را به رئیس جمهور یا وزیر مربوط ابلاغ و خلاصه آنرا در اولین جلسه علنی آتی مجلس عنوان می نماید.

ب - سؤال: ‌

ماده 193- هر یک از نمایندگان می توانند راجع به مسائل داخلی و خارجی کشور از وزیر مسؤول درباره وظایف او سؤال نمایند. سؤال باید کتبی، صریح و مختصر بوده و به رئیس مجلس داده شود. رئیس مجلس، موضوع را در اسرع وقت به کمیسیون تخصصی ارجاع می نماید. کمیسیون موظف است حداکثر ظرف یک هفته جلسه ای با حضور وزیر و سؤال کننده تشکیل دهد. چنانچه وزیر در کمیسیون حاضر نشود و یا در صورت حضور، سؤال کننده قانع نگردد، کمیسیون به هیأت رئیسه اطلاع می دهد تا در اولین جلسه علنی سؤال نماینده قرائت و فوراً برای وزیر مربوطه ارسال گردد و ظرف چهل و هشت ساعت تکثیر و در اختیار نمایندگان قرار گیرد.
در صورتی که سؤال به امضاء چند نفر باشد نماینده منتخب سؤال کننده صحبت خواهد کرد.

ماده 194- بر طبق اصل هشتاد و هشتم (88) قانون اساسی، وزیر مورد سؤال مکلف است حداکثر ظرف ده روز از تاریخ ابلاغ سؤال، در مجلس حضور یافته و پاسخ دهد، والاّ از طرف رئیس مجلس بازخواست می شود، مگر آن که وزیر رسماً و با عذر موجه تقاضای تأخیر حداکثر برای مدت یک ماه نموده باشد که قبول این تقاضا منوط به رأی مثبت مجلس خواهد بود. پس از حضور، وزیر مورد سؤال و نماینده ای که سؤال نموده و یا نماینده منتخب سؤال کنندگان به ترتیب مقرر در این آیین نامه صحبت می نمایند.

ماده 195 - درصورتی که سؤال کننده با پاسخ وزیر قانع نشود رئیس مجلس به تقاضای سؤال‌کننده موضوع را به کمیسیون تخصصی مربوط ارجاع‌ می‌نماید. این کمیسیون مکلف است از تاریخ ارجاع سؤال، بدون فوت وقت، ظرف پانزده روز برای روشن شدن مطلب به هر طریق که صلاح بداند، اعم‌از خواستن سوابق امر و یا اخذ پاسخ کتبی یا شفاهی از شخص وزیر و هرگونه تحقیقات دیگری که لازم بداند، به موضوع رسیدگی نموده گزارش خود را‌ تنظیم و به مجلس تقدیم دارد. این گزارش در دستور هفته بعد قرار خواهد گرفت و بدون بحث در مجلس قرائت خواهد شد. ‌در صورتی که سؤال کننده کتباً نسبت به سؤال خود اعلام انصراف کند، این اعلام انصراف به وسیله رئیس یا منشی در جلسه علنی قرائت می‌ شود. ‌

ماده 196 – بر اساس اصل هشتاد و هشتم (88) قانون اساسی، در صورتی که حداقل یک چهارم کل نمایندگان بخواهند درباره یکی از وظایف رئیس جمهور سؤال کنند، باید سؤال خود را به طور صریح و روشن و مختصر همگی امضاء و به رئیس مجلس تسلیم نمایند. رئیس مجلس موضوع را در اسرع وقت به کمیسیون تخصصی ارجاع می نماید. کمیسیون موظف است حداکثر ظرف یک هفته با حضور نماینده معرفی شده رئیس جمهور و نماینده منتخب سؤال کنندگان تشکیل جلسه دهد. در این جلسه، نماینده رئیس جمهور پاسخ مقتضی را از طرف رئیس جمهور ارائه خواهد نمود تا به نمایندگان سؤال کننده گزارش شود.
پس از یک هفته چنانچه هنوز حداقل یک چهارم کل نمایندگان مجلس (که سؤال را امضاء نموده اند) از سؤال خود منصرف نشده باشند رئیس مجلس موظف است در اولین جلسه سؤال آنان را قرائت و فوراً برای رئیس جمهور ارسال کند. این سؤال ظرف چهل و هشت ساعت تکثیر و در دسترس نمایندگان قرار می گیرد.

ماده 197 - رئیس جمهور موظف است ظرف مدت یک ماه از تاریخ دریافت سؤال در جلسه علنی مجلس حضور یابد و به سؤال مطروحه نمایندگان پاسخ گوید مگر با عذر موجه با تشخیص مجلس شورای اسلامی. مدت طرح سؤال از طرف نماینده منتخب سؤال کنندگان حداکثر پانزده دقیقه و مدت پاسخ رئیس جمهور حداکثر یک ساعت خواهد بود.

دوم - تحقیق و تفحص

ماده 198 (اصلاحی 20ˏ/05/ˏ1380)- در اجرای اصل هفتاد و ششم (76) قانون اساسی و با توجه به تفسیر شورای نگهبان در مورد اصل مذکور هرگاه نماینده‌ای تحقیق و تفحص در هر یک از امور کشور را لازم بداند، درخواست خود را کتباً ازطریق هیأت رئیسه‌مجلس به کمیسیونی که امر مزبور در تخصص آن است تقدیم می‌نماید و کمیسیون اطلاعاتی را که در آن زمینه دارد دراختیار وی قرار می‌دهد.‌ درصورتی که نماینده مزبور اطلاعات موجود در کمیسیون را کافی تشخیص ندهد، کمیسیون از نماینده مزبور در اولین فرصت دعوت به‌عمل می‌آورد و‌دلائل ضرورت تحقیق و تفحص در زمینه مورد نظر را استماع می‌نماید و پس از بررسی، نظر خود را مبنی بر تصویب یا رد درخواست نماینده به مجلس‌گزارش می‌دهد. این گزارش خارج از نوبت در دستور مجلس قرار می‌گیرد. درصورتی که گزارش کمیسیون به مجلس مبنی بر تصویب درخواست تحقیق‌ و تفحص باشد، پس از استماع آن، بدون بحث رأی‌گیری به‌عمل می‌آید و درصورتی که مبنی بر رد آن باشد، نماینده درخواست‌ کننده می‌تواند حداکثر به‌ مدت ده دقیقه از درخواست خود دفاع نماید. درصورت تصویب مجلس، انجام تحقیق و تفحص به همان کمیسیون محول می‌گردد.
کمیسیون ، ضمن‌ دعوت از نماینده درخواست کننده تفحص، تحقیق و تفحص لازم را به‌عمل آورده و نتیجه آن را که طی گزارشی در جلسه مشترک هیأت تحقیق و‌تفحص و کمیسیون به‌ تصویب می‌رسد به مجلس تقدیم می‌نماید. ‌

تبصره 1 - سازمان یا نهاد مورد تحقیق و تفحص موظف است کلیه مدارک و اطلاعات مورد نیاز کمیسیون را برای بررسی در اختیار قرار دهد. ‌

تبصره 2 - عضویت اعضای دیگر کمیسیون‌ ها در هیأت تحقیق و تفحص با تشخیص کمیسیون ذی‌ ربط بلامانع است.

تبصره 3(اصلاحی 20ˏ/05/ˏ1380)- تحقیق و تفحص در مورد آن دسته از نهادها و دستگاههایی که تحت امر مستقیم مقام معظم رهبری هستند با اذن معظم‎له انجام می شود.

ماده 199 ـ مهلت انجام تحقیق و تفحص شش ماه می باشد و در صورت ضرورت، با درخواست هیأت تحقیق و تفحص و تصویب هیأت رئیسه مجلس حداکثر تا شش ماه دیگر قابل تمدید می باشد.

ماده 200 – در صورت احراز تخلف و ضرورت تعقیب توسط هیأت تحقیق و تفحص، متخلف توسط هیأت رئیسه مجلس به محاکم قضائی معرفی می شود. دستگاه قضائی صالحه موظف است طبق مقررات خارج از نوبت تقاضای کمیسیون را مورد رسیدگی قرار داده و نتیجه آن را به کمیسیون اعلام نماید.

ماده 201 - مسؤولان دستگاه مورد تحقیق و تفحص و کلیه دستگاههای اجرائی، قضائی و نهادهای انقلاب اسلامی موظف به فراهم نمودن امکانات و تسهیلات مورد نیاز هیأت و در اختیار گذاردن اطلاعات و مدارک درخواستی هیأت می باشند و در صورت عدم همکاری، مسؤولان دستگاه ذی ربط متخلف و مجرم محسوب می گردند و با شکایت هیأت تحقیق و تفحص، مورد تعقیب قضائی قرار خواهند گرفت.

مبحث سوم - نحوه بررسی موارد خاص و مهم

‌اول - نحوه تصویب معاهدات و قراردادهای بین المللی ‌

ماده 202 - در تقدیم لوایح قانونی که در آنها، دولت تقاضای تصویب عهدنامه، مقاوله نامه، قرارداد و یا موافقتنامه بین المللی و یا الحاق به پیمانهای بین المللی را دارد، متن کامل آنها باید جهت بررسی ضمیمه لوایح تقدیمی مذکور باشد.

ماده 203 - موارد مذکور در ماده (203) پس از اعلام وصول در مجلس، بلافاصله چاپ و بین نمایندگان توزیع می شود و به کمیسیون مربوطه ارجاع می گردد.

ماده 204 - در صورتی که دولت برای موارد مذکور در ماده (203) قید مهم قائل شده باشد و یا کمیسیون مربوط تا یک هفته پس از وصول و یا پانزده نفر نمایندگان، چنین قیدی را پیشنهاد کنند، رسیدگی به این قید بلافاصله در دستور کار مجلس قرار می گیرد تا پس از پیشنهاد و اظهارات یک مخالف و یک موافق (هر یک پنج دقیقه) به رأی گذاشته شود.

ماده 205 - در صورتی که قید اهمیت به تصویب مجلس نرسد یا در این باره از ناحیهٔ دولت یا کمیسیون مربوط یا پانزده نفر از نمایندگان تقاضایی به عمل نیاید عهدنامه، مقاوله نامه، قرارداد و یا موافقتنامه، عادی تلقی شده و مجلس به صورت یک شوری آن را مورد رسیدگی قرار خواهد داد، بدین ترتیب که پس از صحبت دو مخالف و دو موافق در کلیات و جزئیات (هر کدام حداکثر به مدت پانزده دقیقه) و صحبت مخبر کمیسیون و نماینده دولت به رأی گذاشته می شود.

ماده 206 - در صورتی که مجلس قید اهمیت را تصویب کند، رسیدگی به آن همانند لوایح معمولی دیگر دوشوری و به ترتیب زیر خواهد بود:
1- در شور اول دربارۂ کلیات، با در نظر گرفتن مواد مربوطه، بحث و اعتراضات وارده به بعضی از شرایط و مواد قرارداد به عنوان پیشنهاد کتبی به کمیسیون ارجاع خواهد شد. این پیشنهادها باید بیست و چهار ساعت قبل از طرح در کمیسیون، چاپ و بین نمایندگان توزیع شود.
2 - در شور دوم، کمیسیون، موارد اعتراض و پیشنهادهای نمایندگان و همچنین نظر خود را در بارۂ این موارد، همراه با تصویب و یا رد مواد، بدون وارد کردن تغییرات، در مجلس مطرح می کند، آنگاه دربارۂ موارد اعتراض نمایندگان، که بطور کتبی و در مهلت مقرر به کمیسیون داده شده باشد، به ترتیب، نمایندۂ اعتراض کننده، یک مخالف و یک موافق، هر کدام به مدت پنج دقیقه، صحبت می کنند و سپس درباره وارد بودن یا نبودن اعتراض رأی گیری به عمل می آید. پس از پایان یافتن رأی گیری نسبت به اعتراضات، در صورتی که مجلس آنها را وارد بداند، دولت موظف می شود در مسائل مورد اعتراض با طرف متعاهد مجدداً وارد مذاکره و گفتگو شود. در این صورت، لایحه تا پایان مذاکرات مجدد در دستور مجلس باقی خواهد بود. در صورت قبول اعتراضات و پیشنهادها متن اصلاحی تصویب شده تلقی خواهد شد و در غیر این صورت، آخرین پیشنهاد دولت در مورد اصل قرارداد با صحبت یک مخالف و یک موافق، هر یک به مدت پنج دقیقه، در مجلس به رأی گذاشته خواهد شد.

دوم (اصلاحی 25ˏ/03/ˏ1382)- همه‌پرسی


‌ماده 207 (اصلاحی 25ˏ/1382/3)- برای بررسی تقاضای همه‌پرسی موضوع اصل پنجاه و نهم (59) قانون‌اساسی جمهوری اسلامی ایران کمیسیون ویژه‌ای مرکب از پانزده نفر از نمایندگان با رأی ‌مستقیم مجلس شورای اسلامی تشکیل می‌شود تا مطابق مقررات حاکم بر تشکیل و نحوه‌ اداره کمیسیونهای دیگر موضوع را بررسی و گزارش خود را به مجلس شورای اسلامی‌ تقدیم نماید.

تبصره 1 (اصلاحی 25/ˏ03/ˏ1382)- رسیدگی به درخواست همه‌پرسی یک شوری است. درصورت تقاضای ‌فوریت برای آن مطابق مواد مربوطه مورد رسیدگی قرار می‌گیرد.

تبصره 2 (اصلاحی 25ˏ/03/ˏ1382)- مدت زمان صحبت مخالفین و موافقین در صحن علنی مجلس حداکثر‌چهار ساعت و برای هر نفر حداکثر پانزده دقیقه خواهد بود.
‌نحوه ثبت‌نام و نطق مخالفین و موافقین مطابق ماده (111) آیین‌نامه داخلی مجلس‌شورای اسلامی خواهد بود. نماینده دولت و مخبر کمیسیون ویژه هرکدام می‌توانند تا یک‌ ساعت توضیحات خود را ارائه دهند.

تبصره 3 (اصلاحی 25ˏ/03ˏ/1382)- پس از پایان مذاکرات، رأی‌گیری علنی و با ورقه به عمل خواهد آمد. ‌نحوه رأی‌گیری به ترتیب زیر خواهد بود:
‌الف - اصل مصوبه کمیسیون ویژه.
ب - پیشنهاد جایگزین اصل درخواست اولیه.
ج - پیشنهاد جایگزین کمیسیونهای فرعی به ترتیب وصول.
‌د - پیشنهاد جایگزین نمایندگان به ترتیب وصول.

تبصره 4 (اصلاحی 25/ˏ03/ˏ1382)- در مرحله طرح هر یک از پیشنهادات علاوه بر پیشنهاد دهنده یک موافق ‌و یک مخالف و نماینده دولت و مخبر کمیسیون هر یک حداکثر به مدت ده دقیقه‌ می‌توانند صحبت کنند.

تبصره 5 (اصلاحی 25/ˏ03/ˏ1382)- مناط تصویب درخواست همه پرسی موضوع اصل پنجاه و نهم (59) ‌قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران رأی مثبت حداقل دو سوم مجموع نمایندگان ‌خواهد بود.

سوم (اصلاحی 25ˏ/03ˏ/1382)- اصلاح جزئی در خطوط مرزها



ماده 208 (اصلاحی 25/ˏ03/ˏ1382)- در لایحه تقدیمی مربوط به اصلاح جزئی در خطوط مرزی، متن کامل عهدنامه بین‌المللی آن، که براساس اصل هفتاد و هشتم (78)‌قانون اساسی تنظیم شده باشد، جهت بررسی باید ضمیمه گردد. متن این عهدنامه پس از اعلام وصول، بلافاصله چاپ و بین نمایندگان توزیع و همزمان‌ به کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی ارجاع می‌شود. ‌



ماده 209 (اصلاحی 25/ˏ03/ˏ1382)- کمیسیون مذکور در مادهٔ قبل، پس از کسب نظر مشورتی کمیسیون قضائی و حقوقی و با دعوت از نماینده شورای‌عالی امنیت ملی و‌نمایندگان پیشنهاددهنده، به بررسی همه‌ جانبه موضوع می‌پردازد و ظرف یک‌ ماه گزارش تفصیلی خود را مبنی‌ بر قبول یا رد عهدنامه به ضمیمه ‌پیشنهادهای اساسی به هیأت رئیسه ارسال می‌دارد. ‌



ماده 210 (اصلاحی 25/ˏ03ˏ/1382)- لوایح مربوط به عهدنامه‌های اصلاح جزئی در خطوط مرزی همانند سایر عهدنامه‌های بین‌المللی مهم دو شوری خواهد بود و به همان‌ ترتیب نیز موردبررسی قرار خواهد گرفت. این نوع عهدنامه‌ها، در صورتی که صرفاً برای اصلاحات جزئی، با درنظرگرفتن مصالح کشور و رعایت اصل‌هفتاد و هشتم (78) قانون اساسی دو طرفه باشد و به استقلال و تمامیت ارضی کشور لطمه نزند، با تصویب چهارپنجم مجموع نمایندگان مجلس معتبر‌خواهد بود.



چهارم (اصلاحی 25ˏ/03ˏ/1382)- محدودیتهای ضروری ‌



ماده 211 (اصلاحی 25/ˏ03ˏ/1382)- براساس اصل هفتاد و نهم (79) قانون اساسی، در حالت جنگ و شرایط اضطراری نظیر آن که دولت حق دارد با تصویب مجلس‌شورای اسلامی محدودیت‌های ضروری برقرار نماید، قبل از اعمال محدودیت، متن کامل و دقیق محدودیت‌های ضروری با دلائل توجیهی لازم،‌همراه با لایحه قانونی جهت بررسی تقدیم مجلس می‌شود.



تبصره - چنانچه دولت بدون کسب مجوز مبادرت به اعمال محدودیت نماید، رئیس مجلس موظف است تقدیم لایحهٔ محدودیت را از رئیس جمهور مطالبه کند. در این خصوص، حق سؤال یا استیضاح رئیس جمهور و وزیران برای نمایندگان محفوظ خواهد بود.

ماده 212 (اصلاحی 25/ˏ03/ˏ1382)- رسیدگی به لایحه محدودیتهای ضروری یک شوری است و در صورت تصویب مجلس، مدت اعمال آن به‌ هرحال نمی‌تواند بیش از‌سی روز باشد. در صورتی که پس از انقضاء این مدت ضرورت همچنان باقی باشد دولت موظف است مجدداً از مجلس کسب مجوز کند



‌چهارم - سایر موارد

ماده 212 (اصلاحی 25/ˏ03ˏ/1382)- براساس اصول هشتادم (80)، هشتاد و دوم (82)، هشتاد و سوم (83) و یکصد و سی و نهم (139) قانون اساسی، اقدامات دولت در‌موارد ذیل قبلاً باید به‌ تصویب مجلس برسد:
1 - گرفتن و دادن وام یا کمک‌های بلاعوض داخلی و خارجی.
2 - استخدام کارشناسان خارجی در موارد ضروری.
3 - فروش بناها و اموال دولتی و نفایس ملی به‌استثنای نفایس ملی منحصر به فرد که درهر صورت قابل فروش نخواهد بود.
4 - صلح دعاوی راجع به اموال عمومی و دولتی یا ارجاع آن به داوری که طرف دعوا خارجی باشد و همچنین در موارد مهم داخلی.
‌در تمام موارد مذکور، دولت موظف است متن تفصیلی آنها را همراه با لایحه قانونی تقدیم مجلس نماید تا به ‌صورت یک شوری مورد رسیدگی‌قرارگیرد، بدین ‌ترتیب که پس از گزارش کمیسیون مربوط و صحبت دو مخالف و دو موافق در کلیات و جزئیات (‌هرکدام به مدت پانزده دقیقه) برای‌ تصویب به ‌رأی گذاشته می‌شود. ‌

مبحث چهارم - نحوه بررسی برنامه و بودجه سالیانه ‌کل کشور و نظارت بر اجرای بودجه

ماده 214 (اصلاحی 20ˏ/09/ˏ1379)– به ‌منظور تنظیم اصول و مفاد برنامه‌های توسعه و لوایح بودجه کل کشور و ایجاد هماهنگی بین کمیسیون‌های تخصصی مجلس شورای‌اسلامی، پس از تقدیم لایحه مربوط توسط دولت به مجلس، کمیسیون تلفیق مرکب از اعضای ذیل تشکیل می‌گردد:
1- کلیه اعضای کمیسیون برنامه و بودجه و محاسبات.
2 - دو نفر از هر یک از کمیسیونهای دیگر (‌غیر از کمیسیونهای تحقیق و تدوین آئین‌نامه داخلی مجلس). ‌اعضای مذکور در بند (2) توسط کمیسیون‌های مربوطه انتخاب و به هیأت رئیسه مجلس معرفی می‌شوند. ‌مأموریت این کمیسیون تا تصویب نهائی قانون برنامه توسعه و یا لایحه بودجه سالانه کل کشور ادامه می‌یابد. ‌





تبصره (اصلاحی 24/ˏ10/ˏ1382)- کمیسیون تلفیق با حضور اکثریت مطلق اعضاء رسمیت می‌یابد.

اول - تصویب برنامه توسعه

ماده 215 (اصلاحی 25/ˏ03ˏ/1382)- کلیات برنامه و کلیه تبصره‌هایی که مربوط به اهداف کلان و خط مشی‌های اساسی است در شور اول و بقیه در شور دوم بررسی و‌تصویب خواهد شد.



تبصره - مصوبات شور اول غیرقابل تجدیدنظر می‌ باشد.

ماده 214 [215]- رسیدگی به لوایح برنامه توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی‌ جمهوری اسلامی ایران یک شوری و به شرح زیر خواهد بود:

‌الف (اصلاحی 24ˏ/10ˏ/1382)- نمایندگان مجلس از زمان چاپ و توزیع لایحه برنامه ظرف مدت پنج روز(‌بدون احتساب ایام تعطیل) پیشنهادهای خود در مورد کلیات و جزئیات برنامه را به‌ کمیسیون تخصصی ذی‌ربط ارائه می‌نمایند.

ب (اصلاحی 24ˏ/10/ˏ1382)- کمیسیونهای تخصصی مکلفند حداکثر ده روز پس از چاپ و توزیع لایحه نسبت به بررسی مفاد برنامه شامل مواد، تبصره‌ها، جداول و ضمائم و نیز پیشنهادهای ‌نمایندگان اقدام و گزارش خود را به کمیسیون تلفیق رسیدگی کننده ارائه نمایند.

ج (اصلاحی 24ˏ/10ˏ/1382)- کمیسیون تلفیق موظف است پس از پایان مهلت مذکور در بند (ب) به ‌گزارشهای کمیسیونهای تخصصی و کلیات و جزئیات برنامه و پیشنهادهای نمایندگان ظرف حداکثر سه هفته رسیدگی و گزارش نهائی خود را به مجلس ارائه نماید.

د (اصلاحی 24/ˏ10ˏ/1382)- در صحن جلسه علنی پس از ارائه گزارش کمیسیون تلفیق، ابتدا کلیات برنامه‌مورد بحث قرار می‌گیرد. در کلیات پنج نفر مخالف و پنج نفر موافق به ترتیب یک نفر‌مخالف و یک نفر موافق و حداکثر هر نفر پانزده دقیقه دیدگاههای خود را مطرح می‌کنند. ‌پس از آن کمیسیون و دولت هر کدام حداکثر چهل و پنج دقیقه برای دفاع زمان خواهند‌ داشت. سپس راجع به کلیات برنامه رأی‌گیری خواهد شد. در بررسی کلیات، کفایت ‌مذاکرات پذیرفته نمی‌شود.

ه(اصلاحی 24/ˏ10ˏ/1382)ـ- پس از تصویب کلیات، رسیدگی به جزئیات برنامه آغاز و به مواد و تبصره‌ها و‌ جداول برنامه به ‌ترتیب رسیدگی می‌شود. در این بخش، جایگزین متن ماده، یا جزئی از‌ماده و یا تبصره لایحه دولت، حذف کل، مصوبات جایگزینی کمیسیونهای تخصصی و ‌پیشنهادات چاپ شده نمایندگان برای هر ماده یا تبصره یا هر یک از اجزاء در صورتی که ‌آن جزء ماهیت مستقل داشته باشد و حذف جزء و پیشنهادات چاپ شده کمیسیون‌های ‌تخصصی به ترتیب مورد رسیدگی قرار می‌گیرند. سپس در مورد اصل ماده یا تبصره یا‌ اجزاء در صورتی که ماهیت مستقل داشته باشند رأی‌گیری خواهد شد. چنانچه اصل رأی ‌نیاورد، موضوع برای رسیدگی مجدد به کمیسیون تلفیق برگشت داده خواهد شد تا در‌اسرع وقت و حداکثر طبق مهلتی که هیأت رئیسه تعیین خواهد کرد گزارش مجدد خود را‌به مجلس ارائه دهد. نمایندگان می‌توانند حداکثر تا پایان همان روز پیشنهادهای خود را به‌ کمیسیون تسلیم نمایند.

و (اصلاحی 24ˏ/10/ˏ1382)- مادام که لایحه برنامه در صحن مجلس مورد بررسی است مجلس نطق قبل از‌دستور نخواهد داشت و هیچ طرح یا لایحه‌ای جز طرحها و لوایح سه فوریتی در دستور‌ قرار نخواهد گرفت و مجلس در تمامی ایام به‌جز ایام تعطیل حداقل شش و حداکثر هشت‌ ساعت جلسه علنی خواهد داشت. در موارد استثناء با تصویب مجلس، این زمان تا ده ‌ساعت قابل افزایش است.

ز (اصلاحی 24/ˏ10ˏ/1382)- مهلت‌های مذکور در بندهای (ب) و (ج) حسب مورد با تصویب هیأت رئیسه تا ‌دو برابر قابل افزایش است.

ماده 216 (اصلاحی 25/ˏ03ˏ/1382)- کمیسیون‌های تخصصی موظفند حداکثر ظرف مدت دو هفته نسبت به مواد و تبصره‌های مربوط به خود، بررسیهای لازم را به عمل‌آورند و در پایان مهلت مقرر گزارش کار مربوط به شور اول خود را به کمیسیون تلفیق ارسال دارند.



ماده 217 (اصلاحی 25/ˏ03ˏ/1382)- کمیسیون تلفیق موظف است حداکثر ظرف مدت سه هفته پس از جمع‌آوری گزارش کمیسیون‌های تخصصی و اصلاح و تلفیق آنها،‌گزارش جامع خود را به جلسه علنی ارائه نماید. ‌



ماده 218 (اصلاحی 25/ˏ03ˏ/1382)- پس از شور اول، کمیسیون تلفیق موظف است نحوه توزیع منابع را تعیین و ظرف مدت ده روز همراه با سیاستهای مصوب شور اول به‌کمیسیون‌های تخصصی اعلام نماید. ‌



ماده 219 (اصلاحی 25ˏ/03/ˏ1382)- در شور دوم، کمیسیون‌های تخصصی موظفند در چهارچوب ابلاغیه کمیسیون تلفیق تبصره‌ها و پیوستها را بررسی و گزارش خود را‌حداکثر ظرف مدت دو هفته به کمیسیون تلفیق اعلام کنند.


ماده 220 (اصلاحی 25/ˏ03/ˏ1382)- کمیسیون تلفیق پس از وصول کلیه گزارشهای شور دوم کمیسیون‌های تخصصی، موظف است حداکثر ظرف سه هفته آنها را اصلاح و‌تلفیق و گزارش نهائی را جهت بررسی و تصویب در شور دوم به مجلس ارائه نماید.


ماده 221 (اصلاحی 25/ˏ03/ˏ1382)- نمایندگان در شور اول و دوم می‌توانند پیشنهادهای خود را در مهلت‌های اعلام شده توسط کمیسیون‌های تخصصی به آنها ارائه نموده‌و در وقت مقرر جهت توضیح در کمیسیون حاضر شوند. ‌



ماده 222 (اصلاحی 25ˏ/03/ˏ1382)- در شور اول و دوم ابتدا پیشنهادهای مربوط به کمیسیون‌های تخصصی و سپس پیشنهادهای نمایندگان در مورد ماده واحده و تبصره‌ها‌قابل طرح می‌باشد. ‌



ماده 223 (اصلاحی 25/ˏ03ˏ/1382)- نحوه رسیدگی به کلیات و پیشنهادهای شور اول و دوم، و هر موضوعی که در این بخش از آیین‌نامه نیامده برطبق معمول مقررات این‌آیین‌نامه خواهد بود. ‌




ماده 224 (اصلاحی 25/ˏ03/ˏ1382)- اصلاح برنامه مصوب تنها در قالب طرحها و لوایح خاص خود قابل پذیرش است و نمی‌توان در ضمن لوایح بودجه و دیگر طرحها و‌لوایح قانونی آن را اصلاح و یا تغییر داد. ‌



دوم - تصویب بودجه سالیانه کل کشور ‌

ماده 225 (اصلاحی 25/ˏ03ˏ/1382)- لایحه بودجه سالیانه کل کشور یک شوری خواهد بود و ترتیب رسیدگی بشرح ذیل می‌باشد:
1 - نمایندگان مجلس از زمان تقدیم لایحه بودجه سالیانه کل کشور و پیوست‌ها توسط دولت و توزیع آن تا مدت ده روز می‌توانند پیشنهادهای ‌خود را به کمیسیون‌های تخصصی مجلس تقدیم نمایند.
2 - کمیسیون‌های تخصصی موظفند حداکثر تا ده روز پس از پایان مهلت اخذ پیشنهادهای نمایندگان، گزارش خود را به کمیسیون اصلی تقدیم‌ نمایند.
3 - کمیسیون اصلی موظف است حداکثر ظرف مدت پانزده روز، ضمن رسیدگی به گزارش کمیسیون‌های تخصصی گزارش نهایی خود را تنظیم و‌به مجلس شورای اسلامی تقدیم نماید.
4 - در جلسه علنی، پس از رسیدگی به کلیات بودجه و تصویب آن، به پیشنهادهای مربوط به درآمدها و سایر منابع تامین اعتبار بودجه عمومی‌ دولت رسیدگی و سقف آن به‌تصویب خواهد رسید. پس از آن پیشنهادهای مربوط به تبصره‌ها و ردیفها رسیدگی می‌گردد. ‌



تبصره 1 - در جلسه علنی، تنها پیشنهادهایی که توسط نمایندگان و کمیسیون ها در زمان مقرر دریافت و به چاپ رسیده، مشروط به عدم مغایرت با قانون برنامه، قابل طرح می باشد.

تبصره 2 - نحوه رسیدگی به چند دوازدهم، متمم و اصلاحیه های بودجه و سایر مواردی که در این ماده پیش بینی نشده طبق مقررات معمول در این آئین نامه خواهد بود.

ماده 226 (اصلاحی 25ˏ/03ˏ/1382)- هنگام طرح لایحه بودجه در مجلس، جلسات باید بلاانقطاع در کلیه ایام هفته غیراز جمعه و تعطیلات رسمی، حداقل روزی چهار‌ساعت منعقد گردد و تا موقعی که شور و مذاکره پایان نیافته و رأی مجلس اخذ نشده است از دستور خارج نمی‌شود و هیچ لایحه یا طرح دیگر‌نمی‌تواند مطرح باشد مگر لایحه یک یا چنددوازدهم بودجه درصورت ضرورت. ‌



تبصره - اگر مطالب فوری و فوتی اعم از طرحها و لوایح دو فوریتی و غیره پیش آید که به تشخیص مجلس تأخیر آن موجب زیان جبران ناپذیری باشد، در این صورت برای طرح و تصویب آن زمان مشخصی معین می شود.

نحوه رسیدگی دیوان محاسبات به اجرای بودجه سالیانه کل کشور

ماده 227 (اصلاحی 25/ˏ03ˏ/1382)- براساس اصول پنجاه و چهارم)54( و پنجاه و پنجم (55) قانون اساسی، نظارت مجلس شورای اسلامی بر اجرای بودجه سالیانه کل‌کشور برعهده دیوان محاسبات کشور است که زیر نظر مجلس شورای اسلامی می‌باشد.
سازمان و اداره امور آن به موجب قانون خاص می‌باشد.

مبحث پنجم - استیضاح

اول - استیضاح وزیران

ماده 228 (اصلاحی 25/ˏ03/ˏ1382)- نمایندگان مجلس می‌توانند، با در نظر گرفتن اصل هشتاد و نهم (89) قانون اساسی، وزیر یا هیأت وزیران را استیضاح کنند. استیضاح‌وقتی قابل طرح در مجلس است که به امضای حداقل ده نفر از نمایندگان برسد. ‌



ماده 229 (اصلاحی 25/ˏ03ˏ/1382)- تقاضای استیضاح نمایندگان از وزیر یا وزیران باید کتباً در جلسه علنی به رئیس مجلس داده شود و در آن، موضوع استیضاح صریحاً و‌با ذکر مورد یا موارد معین شود. تقاضای مزبور در آن جلسه یا جلسه بعد قرائت می‌شود. این تقاضا بدون مباحثه و فوراً برای وزیر یا هیأت وزیران ‌فرستاده می‌شود. ‌همچنین متن استیضاح چاپ و دراختیار نمایندگان قرار می‌گیرد.



ماده 230 (اصلاحی 25ˏ/03ˏ/1382)- چنانچه استیضاح نمایندگان مرتبط به حوزه فعالیت نهادهای انقلابی باشد که از بودجه دولت استفاده می‌نمایند و قانوناً وابسته به قوه‌مجریه می‌باشند، آن استیضاح خطاب به رئیس جمهور یا وزیری که نهاد موردبحث درحوزه مسئولیت او قرار گرفته است، خواهد بود. ‌



ماده 231 (اصلاحی 25/ˏ03/ˏ1382)- وزیر یا هیأت وزیران موظفند ظرف ده روز پس از طرح استیضاح، در مجلس حاضر شوند و توضیحات لازم را بدهند، تعیین وقت‌استیضاح در مهلت مقرر با پیشنهاد وزیر یا هیأت وزیران و تصویب هیأت رئیسه مجلس در دستور هفتگی قرار می‌گیرد. حضور وزیر یا هیأت وزیران در‌این وقت مقرر الزامی است. ‌



ماده 232 (اصلاحی 25/ˏ03/ˏ1382)- در جلسه استیضاح، پس از بیانات استیضاح کنندگان، رئیس جمهور می‌تواند به دفاع از وزیر یا وزیران مورد استیضاح بپردازد، همچنین‌وزیر یا وزیران مورد استیضاح نیز می‌توانند به دفاع از خود بپردازند. حداکثر وقت دفاع از استیضاح برای رئیس جمهور یا چند وزیر پنج ساعت وبرای‌ یک وزیر سه ساعت خواهد بود.



تبصره 1 - وزیر یا وزیران مورد استیضاح می توانند حداکثر یک ساعت از وقت دفاع خود را در اختیار یک یا دو نفر از نمایندگان موافق قرار دهند.

تبصره 2 - بیانات استیضاح کنندگان و پاسخ آنها در یک یا چند جلسه باید به طور متوالی صورت گیرد.

تبصره 3 - استیضاح کنندگان مجاز نخواهند بود در ضمن ارائه دلائل و توضیحات خود، موضوعات دیگری را که به مورد استیضاح مربوط نیست مورد بحث قرار دهند.

ماده 233 (اصلاحی 25ˏ/03ˏ/1382)- پس از پاسخ وزیر یا وزیران مورد استیضاح و یا پاسخ رئیس‌ جمهور از طرف هیأت وزیران مورد استیضاح، حداکثر دو نفر از نمایندگان‌استیضاح کننده حق دارند توضیحات تکمیلی بدهند، به شرطی که صحبت هرکدام از ربع ساعت تجاوز ننماید. رئیس جمهور می‌تواند حداکثر یک‌ ساعت به دفاع از هیأت وزیران بپردازد و وزیر مورد استیضاح هم می‌تواند حداکثر نیم ساعت مجدداً از خود دفاع کند.



ماده 234 (اصلاحی 25/ˏ03ˏ/1382)- پس از انجام استیضاح ، رئیس عدم اعتماد وزیر یا وزیران را به رأی می‌گذارد. ‌



ماده 235 (اصلاحی 25ˏ/03/ˏ1382)- درصورتی که وزیر یا هیأت وزیران مورد استیضاح در مجلس حاضر نشوند، استیضاح‌کنندگان مطالب خود را بیان می‌کنند و رئیس‌اعلام اخذ رأی عدم اعتماد می‌کند.



ماده 236 (اصلاحی 25ˏ/03ˏ/1382)- هنگامی که استیضاح در دستور مجلس است به‌هیچ‌وجه نمی‌توان دستور را تغییر داد مگر در موارد طرح‌ها و لوایح سه فوریتی. ‌



دوم - استیضاح و عدم کفایت رئیس جمهور

ماده 237 (اصلاحی 25ˏ/03ˏ/1382)- براساس اصل هشتاد و نهم (89) قانون اساسی نمایندگان مجلس می‌توانند رئیس جمهور را درمقام اجرای وظایف مدیریت قوه مجریه‌و اداره امور اجرائی کشور مورد استیضاح قرار دهند. این استیضاح وقتی قابل طرح است که حداقل به امضای یک سوم نمایندگان برسد. ‌



ماده 238 (اصلاحی 25/ˏ03ˏ/1382)- تقاضای استیضاح رئیس جمهور که باید با ذکر موارد صریح و روشن و مستدل باشد، به رئیس مجلس داده می‌شود. این تقاضا باید در‌اولین جلسه قرائت شود و ضمن چاپ و توزیع بین نمایندگان برای رئیس جمهور ارسال گردد. دراین صورت، رئیس جمهور باید ظرف یکماه در مجلس‌حاضر شود و درخصوص مسائل مطرح شده توضیحات کافی بدهد. ‌



ماده 239 (اصلاحی 25/ˏ03/ˏ1382)- حداکثر وقت برای مذاکره موافقین و مخالفین پنج ساعت است که به تساوی و متناوباً انجام می‌شود. مدت صحبت برای هر یک از‌موافقین و مخالفین حداکثر نیم‌ ساعت خواهد بود که با رأی مجلس تا یک ساعت قابل تمدید می‌باشد. ‌



ماده 240 (اصلاحی 25ˏ/03ˏ/1382)- وقت برای توضیحات و پاسخ‌های رئیس جمهور جمعاً پنج ساعت می‌باشد. رئیس جمهور می‌تواند قسمتی از وقت خود را به‌ نمایندگان موافق واگذار کند. این وقت اضافه بر فرصتی است که به موجب ماده قبل به آنان تعلق می‌گیرد. ‌



ماده 241 (اصلاحی 25ˏ/03/ˏ1382)- درصورتی که پس از بیانات نمایندگان موافق و مخالف و پاسخ رئیس جمهوری اکثریت دو سوم کل نمایندگان، به عدم کفایت رئیس‌جمهور رأی دادند، مراتب جهت اجرای بند ده (10) اصل یکصد و دهم (110) قانون اساسی به‌اطلاع مقام رهبری می‌رسد. این رأی‌گیری مخفی و با‌ورقه خواهد بود. ‌



ماده 242 (اصلاحی 25/ˏ03/ˏ1382)- زمان اجرای این آئین‌نامه از هفتم خرداد ماه 1378 همزمان با انتخابات هیأت رئیسه مجلس و هیأت رئیسه کمیسیون‌ها خواهد بود. ‌



ماده 243 (اصلاحی 25ˏ/03/ˏ1382)- کلیه قوانین و مقررات دیگر درخصوص آیین‌نامه داخلی مجلس لغو می‌گردد. ‌



قانون فوق مشتمل بر دویست و چهل و دو ماده و شصت و پنج تبصره در جلسه علنی روز یکشنبه مورخ هجدهم مهرماه یکهزار و سیصد و هفتاد و هشت مجلس شورای اسلامی تصویب و مواد (192) و (198) آن در تاریخ 20 /1 /1379 با اصلاحاتی به تصویب نهائی مجمع تشخیص مصلحت نظام رسیده است.

رئیس مجلس شورای اسلامی - ‌علی‌ اکبر ناطق نوری

ماده الحاقی (الحاقی 30/ˏ02ˏ/1391)ـ نحوة انتخاب نمایندگان ناظر برای عضویت و شرکت در جلسات مجامع، هیأت ها و شوراهای مذکور در قوانین و چگونگی اجرای وظایف نظارتی آنها به شرح زیر است:

1(الحاقی 30/ˏ02/ˏ1391)ـ برای انتخاب ناظران کمیسیونهای تخصصی و یا مجلس شورای اسلامی، کمیسیون ذی ربط موظف است حداقل به تعداد دو برابر مورد نیاز از نمایندگان داوطلب واجد شرایط را به مجلس معرفی نماید تا مجلس نسبت به انتخاب تعداد مورد نیاز اقدام کند.


2(الحاقی 30/ˏ02/ˏ1391)ـ نمایندگان هر استان، نماینده منتخب خود را از بین نمایندگان همان استان برای شرکت در مجامع و شوراهای استانی تعیین و به کمیسیون ذی ربط اعلام می نماید تا به مجلس شورای اسلامی برای انتخاب معرفی شود.


3(الحاقی 30/ˏ02ˏ/1391)ـ مدت عضویت نمایندگان ناظر تابع قانون ذی ربط است و در صورت عدم تعیین زمان در قانون، یک سال می باشد.


4(الحاقی 30/ˏ02/ˏ1391)ـ دستگاههای ذی ربط مکلفند دعوتنامه و دستور جلسه را به همراه گزارش توجیهی حداقل یک هفته قبل از تشکیل جلسه به نماینده ناظر و همچنین معاونت نظارت مجلس ارسال نمایند.


5 (الحاقی 30ˏ/02ˏ/1391)ـ معاونت نظارت موظف است حداقل بیست و چهار ساعت قبل از تشکیل جلسه، گزارش توجیهی خود را درباره دستور جلسه به نماینده ناظر ارائه نماید.


6 (الحاقی 30ˏ/02ˏ/1391)ـ نماینده ناظر، عضو و تابع ضوابط مجمع یا هیأت یا شورا و از نظر حق رأی تابع قانون ذی ربط است.


7(الحاقی 30ˏ/02/ˏ1391)ـ نماینده ناظر موظف است در کلیه جلسات ذی ربط شرکت نماید و حداکثر ظرف یک هفته پس از تشکیل جلسه، گزارش کتبی خود درباره موضوعات مطروحه در جلسه و تصمیمات متخذه و نیز رعایت آیین نامه داخلی آن جلسه و همچنین دیگر نقطه نظرات خود را به کمیسیون ذی ربط و معاونت نظارت ارائه نماید. رؤسای کمیسیونها مکلفند گزارش ناظر را بررسی و ارزیابی نظارتی خود را ظرف یک هفته برای پیگیری به معاونت نظارت اعلام نمایند.


8 (الحاقی 30ˏ/02/ˏ1391)ـ معاونت نظارت موظف است گزارش نماینده ناظر و کمیسیون را بررسی و نظرات خود را حسب مورد به رئیس مجلس، دستگاه مربوط، دیوان محاسبات، کمیسیون ذی ربط و نماینده ناظر اعلام نماید.


9(الحاقی 30ˏ/02ˏ/1391)ـ معاونت نظارت موظف است عدم شرکت نماینده ناظر در جلسات را به رئیس مجلس اعلام کند.


10(الحاقی 30/ˏ02ˏ/1391)ـ حضور نماینده ناظر در جلسات موضوع این ماده مأموریت اداری محسوب می گردد. نماینده ناظر به تشخیص رئیس کمیسیون ذی ربط با غیبت غیرموجه در سه جلسه متوالی یا پنج جلسه غیرمتوالی مستعفی شناخته می شود. کمیسیون مکلف است نسبت به انتخاب فرد جدید طبق این آیین نامه اقدام نماید.

11 (الحاقی 28/ˏ05/ˏ1397)- هر نماینده به‌ عنوان ناظر به‌ طور همزمان فقط می‌ تواند حداکثر در دو مجمع، هیأت یا شورای غیراستانی عضویت داشته باشد.

ماده الحاقی 2 (الحاقی 30/ˏ02ˏ/1391)ـ معاونت نظارت مجلس موظف است حداکثر تا پایان اردیبهشت هر سال گزارشی از اقدامات نظارتی مجلس شورای اسلامی در سال قبل را تهیه و به هیأت رئیسه ارسال کند تا در صورت صلاحدید در جلسه علنی قرائت شود.

ماده الحاقی 3 (الحاقی 30ˏ/02/ˏ1391)ـ رئیس دیوان محاسبات کشور موظف به اجرای موارد زیر است:
1ـ گزارش تفریغ بودجه سالانه کشور را حداکثر تا پایان دی ماه سال بعد تهیه و برای رسیدگی به مجلس شورای اسلامی تسلیم نماید.
2ـ پیشنهاد بودجه سالانه دیوان محاسبات را تا پایان شهریور ماه هر سال و گزارش تفریغ بودجه سالانه دیوان را تا پایان شهریور ماه سال بعد تهیه و برای رسیدگی به کمیسیون برنامه و بودجه و محاسبات تسلیم نماید.
3ـ در اجرای وظایف نظارتی مجلس شورای اسلامی پاسخ درخواستهای رئیس مجلس، رؤسای کمیسیون ها، نمایندگان مجلس، هیأتهای تحقیق و تفحص و معاونت نظارت را که به صورت مکتوب دریافت می نماید در چهارچوب قانون دیوان محاسبات کشور تهیه و به صورت رسمی تسلیم نماید.

تبصره1(الحاقی 30ˏ/02ˏ/1391)ـ رئیس دیوان هنگام تقدیم گزارش تفریغ بودجه سالانه کشور حداکثر به مدت یک ساعت درباره آن در جلسه علنی توضیح می دهد. هیأت رئیسه گزارش کامل تفریغ بودجه را به کمیسیون برنامه و بودجه و محاسبات به عنوان کمیسیون اصلی و بخشهای مرتبط با کمیسیونهای دیگر را به عنوان کمیسیون فرعی ارجاع می نماید تا حداکثر ظرف یک ماه گزارش خود را به کمیسیون اصلی تقدیم نمایند. کمیسیون اصلی موظف است حداکثر ظرف سه ماه از تاریخ تسلیم گزارش به مجلس با توجه به گزارش کمیسیونهای فرعی و اخذ توضیحات از دستگاههای اجرائی، گزارش بررسی نهائی خود را تهیه و به هیأت رئیسه تسلیم نماید. این گزارش خارج از نوبت در دستور هفته بعد مجلس قرار می گیرد و قرائت می شود.

تبصره2(الحاقی 30ˏ/02ˏ/1391)ـ کمیسیون برنامه و بودجه و محاسبات موظف است کلیه گزارشهای واصله از دیوان محاسبات را بررسی و نتیجه آن را به اطلاع نمایندگان برساند.

تبصره3(الحاقی 30ˏ/02/ˏ1391)ـ رئیس دیوان محاسبات موظف است چگونگی برخورد با متخلفین و پیگیری قانونی موارد تخلف را برای رئیس مجلس گزارش نماید.

ماده الحاقی 4 (الحاقی 30ˏ/02ˏ/1391)ـ چنانچه لایحه بودجه سالانه کشور تا تاریخ تعیین شده در این آیین نامه به مجلس تسلیم نشود دولت موظف است لایحه چند دوازدهم بودجه را نیز به مجلس تسلیم نماید.
این لایحه پس از چاپ و توزیع در دستور کار مجلس قرار می گیرد. ابتدا نماینده دولت و سپس دو مخالف و دو موافق به ترتیب هر کدام به مدت پنج دقیقه صحبت می کنند و سپس کلیات لایحه به رأی گذاشته می شود. در صورت تصویب، رسیدگی به لایحه در ردیف اول دستور جلسه علنی بعد قرار می گیرد. در وقت رسیدگی ابتدا پیشنهاد نمایندگان در خصوص میزان چند دوازدهم مطرح و در صورت عدم تصویب نسبت به عدد چند دوازدهم پیشنهادی دولت رأی گیری می شود.

تبصره1(الحاقی 30ˏ/02ˏ/1391)ـ مجلس چند دوازدهم بودجه را بر مبنای آخرین قانون بودجه سالانه مصوب مجلس رسیدگی می نماید.

تبصره2(الحاقی 30ˏ/02ˏ/1391)ـ حداکثر مدتی که مجلس می تواند برای بودجه چند دوازدهم تصویب نماید، سه دوازدهم است.

ماده الحاقی (الحاقی 28ˏ/05ˏ/1397)- مصوبات مربوط به آیین نامه داخلی مجلس شورای اسلامی بلافاصله پس از تصویب نهائی لازم الاجراء و از شمول ماده (2) قانون مدنی مستثنی است