آئین‌نامه اجرایی قانون تشکیل سازمان بازرسی کل کشور
مصوب 19/9/1360
و اصلاحیه‌ها و الحاقات مصوب 1/4/1376

ماده 1- سازمان بازرسی کل کشور در موارد زیر اقدام به بازرسی می‌کند:
الف- بازرسی مستمر.
ب- بازرسی فوق‌العاده.
ج- رسیدگی به شکایات و اعلامات.

فصل یکم
ماده 2- به منظور انجام بازرسی مستمر به دستور رئیس سازمان حداقل سالی یک بار هیات‌های بازرسی به وزارت‌خانه‌ها و سازمان‌ها و موسسات مندرج در ماده 2 قانون تشکیل سازمان بازرسی کل کشور در تهران و شهرستان‌ها اعزام می‌شوند.
ماده 3- هیات بازرسی از تعداد لازم اعضاء واجد صلاحیت تشکیل می‌گردد که تحت ریاست یک قاضی و یا یکی از متخصصین و کارشناسان بر جسته و مورد اعتماد انجام وظیفه می‌نماید. (اصلاحی 1376)
ماده 4- اعضاء هیات‌های بازرسی تحت هدایت و راهنمائی رئیس هیات وظائف خود را انجام می‌دهند و تقسیم کار بین آنها به عهده رئیس هیات می‌باشد و نتیجه کاری که به هر یک از اعضاء محول می‌شود باید به رئیس هیات گزارش شود.
ماده 5- سازمان می‌تواند بنا بر اقتضاء در هر استان بازرس و یا هیات بازرسی به طور ثابت مستقر نماید تا به موجب تعلیمات سازمان به انجام بازرسی و نظارت مستمر بپردازد.
ماده 6- وظیفه هیات‌های بازرسی در بازرسی‌های سالیانه به شرح زیر است:
الف- بررسی وضع سازمان‌ها و موسسات مورد بازرسی از حیث حسن جریان امور اداری و نحوه انجام وظیفه و اجراء قوانین و طرح‌ها و برنامه‌های مربوط و تناسب سازمان هر یک با احتیاجات عمومی و نقائص هر یک از آنها و غیر آن.
ب- بررسی طرز رفتار روسا و کارمندان از حیث اخلاق و ایمان و روحیه و معلومات، نحوه انجام وظیفه، صحت عمل، استعداد، لیاقت شجاعت در انجام وظیفه و طرز رفتار با مردم، آگاهی و تخصص در رشته مربوط و غیره.
ج- بررسی اوضاع عمومی و اجتماعی اعم از آنکه مربوط به تمام کشور یا یک منطقه باشد از قبیل روحیه عمومی، امور اقتصادی، کشاورزی و محصولات، تولیدات صنعتی، فرهنگ، بهداشت، ارتباطات و راه‌ها، امور قضائی، امور انتظامی و مایحتاج عمومی در حدود اختیارات قانونی سازمان.
ماده 7- بازرسی فوق‌العاده در موارد مذکور در بند ب ماده 2 قانون تشکیل سازمان بازرسی کل کشور انجام می‌گیرد و رئیس سازمان در بازرسی‌های فوق‌العاده به اقتضای مورد بازرس یا هیات‌های بازرسی تعیین و اعزام می‌نماید.

فصل دوم
ماده 8- هر گاه رسیدگی به موضوعی از مقامات ذیصلاح به سازمان ارجاع گردد سازمان پس از رسیدگی و انجام وظایف قانونی نتیجه اقدامات خود را به مقام ارجاع کننده اعلام می‌نماید.

فصل سوم
ماده 9- هر کس می‌تواند شکایت خود را علیه سازمان‌ها و موسسات مذکور در ماده 2 قانون تشکیل سازمان بازرسی کل کشور و کارکنان آنها مستقیماً به سازمان تسلیم نماید.
ماده 10- رئیس سازمان می‌تواند به دنبال شکایات و اعلامات مدلل بازرس یا هیات بازرسی را برای رسیدگی اعزام و یا مامور نماید.
ماده 11- شکایات و اعلامات باید کتبی و مقرون به دلایل باشد در صورتی که شکایت شفاهاً اظهار شود اظهارات شاکی وسیله بازرسی مربوطه در صورت مجلس درج و به امضاء او می‌رسد.
ماده 12- در صورتی که رسیدگی به شکایات خارج از وظایف سازمان باشد مراتب به شاکی ابلاغ و شکوائیه بایگانی می‌شود.
ماده 13- به اعلامات بدون امضاء یا با امضاء مستعار ترتیب اثر داده نمی‌شود مگر اینکه به طور مدلل حاوی موضوعات و مسائل مهمه باشد به نحوی که سازمان رسیدگی به آن را لازم تشخیص دهد.
ماده 14- در مواردی که سازمان تشخیص دهد که موضوع جنبه فوری دارد و یا نیاز به مکاتبه و اعزام بازرس نیست از طریق تلفن و تلکس و یا تلگراف توضیح لازم را از مقام مربوطه می‌خواهد و سپس اخذ تصمیم می‌نماید.
ماده 15- رئیس سازمان بازرسی در اجرای وظایف محوله می‌تواند برای رسیدگی به موضوع‌های معینی افرادی را شخصاً برای بازرسی به نقاطی که مقتضی بداند بفرستد.
ماده 16- بازرس یا هیات‌های بازرسی می‌توانند اطلاعات و توضیحات لازم را از طریق مکاتبه یا مراجعه مستقیم از سازمان‌های مذکور در ماده 2 قانون تشکیل سازمان بازرسی بخواهند و در صورت نیاز کارکنان سازمان‌های مزبور یا افراد مطلع را برای اخذ توضیح دعوت نمایند. (اصلاحی 1376)
تبصره- کلیه مسئولین ذیربط در دستگاه‌های مشمول بازرسی مکلفند به مکاتبات و استعلامات کتبی و شفاهی و موارد مذکور که از ناحیه بازرس یا هیات‌های بازرسی درخواست گردیده به قید فوریت پاسخ دهند و در غیر این صورت به عنوان متخلف تحت تعقیب قانونی قرار خواهند گرفت و نمی‌توانند به عذر اینکه درخواست خارج از اختیارات بازرسی است یا به بهانه عدم صدور دستور مقام مافوق و یا لزوم هماهنگی با او، از همکاری با سازمان امتناع نمایند. (الحاقی 1376)
ماده 17- هر گاه بازرس یا هیات‌های بازرسی ضمن انجام ماموریت با موضوعاتی برخورد کنند که واجد اهمیت است ولی در احکام ماموریت آنها منظور نشده باشد مراتب را فوراً به سازمان گزارش کرده و کسب تکلیف می‌نمایند.
ماده 18- در مواردی که جلب نظر کارشناس لازم باشد از کارشناس دعوت به عمل می‌آید. حق‌الزحمه کارشناس با توجه به حجم کار از طرف سازمان تعیین و پرداخت خواهد شد.
ماده 19- بازرس یا هیات‌های بازرسی نباید در اموری که جنبه خصوصی دارد مداخله نمایند.
ماده 20- اقدامات بازرسان یا هیات‌‌های بازرسی در ضمن بازرسی باید به نحوی انجام شود که حتی‌المقدور موجب ایجاد وقفه در کارهای جاری قسمت‌های تحت بازرسی نگردد.
ماده 21- احکام ماموریت بازرسان یا هیات‌های بازرسی از طرف رئیس سازمان صادر می‌شود و در احکام صادره حوزه ماموریت و مواردی که باید رسیدگی شود صریحاً تعیین خواهد شد.
ماده 22- کارمندانی که با انتخاب رئیس سازمان با موافقت وزیر یا مسئول موسسه مربوطه به عضویت هیات‌های بازرسی یا به عنوان بازرسی انتخاب می‌شوند مکلف به قبول هستند و از تاریخ صدور ابلاغ تا پایان کار تحت نظر بازرسی کل کشور انجام وظیفه خواهند نمود و در مدت مزبور از طرف سازمان‌های متبوعه کاری به آنها ارجاع نخواهد شد.
ماده 23- هیات‌های بازرسی و بازرسان اعزامی مکلفند ورود خود را به هر حوزه بلافاصله پس از ورود تلگرافی اطلاع داده و بعد از انجام ماموریت گزارش، جامع ماموریت خود را تهیه و تسلیم سازمان نمایند.
ماده 24- در بازرسی‌های مستمر رئیس هیات بازرسی ورود خود را به هر شهرستان قبلاً به استاندار و یا فرماندار محل اطلاع می‌دهد تا تسهیلات لازم را برای انجام وظائف هیات فراهم نمایند.
ماده 25- استانداران و فرمانداران موظفند پس از ورود هیات جلسه معارفه با حضور مسئولین ادارات و نهادهای انقلابی تشکیل بدهند. در این جلسه از مقامات محترم روحانی دعوت به عمل می‌آید.
ماده 26- در بازرسی‌های مستمر و همچنین در مواردی که برای بررسی اوضاع کلی یک منطقه هیات بازرسی اعزام می‌گردد هیات موظف است پس از استقرار در محل، ورود و آمادگی خود را جهت دریافت شکایت با تعیین نشانی محل کار هیات اعلام دارد.
ماده 27- هیات‌های بازرسی جهت انجام ماموریت خود برای آگاهی به اوضاع منطقه از وجود اقشار مختلف مردم بخصوص زحمت‌کشان و ضعفا و محرومین استفاده خواهد نمود.
ماده 28- هیات‌های بازرسی موظفند گزارشات هیات‌های بازرسی قبلی را مورد مطالعه قرار داده تا بتوانند تغییراتی که در این فاصله در اوضاع منطقه به عمل آمده در گزارش خود منظور دارند.
ماده 29- سازمان موظف است راجع به هر یک از مسائل مذکور در ماده 5 این آئین‌نامه و همچنین نقائص ناشی از تناقض یا نارسائی قوانین یا وجود مقررات زائد و مزاحم اقدامات و طرح‌هائی را که مفید و لازم تشخیص دهد به وزارت‌خانه‌ها و سازمان‌های ذیربط پیشنهاد نماید.
ماده 30- گزارشات بازرسی‌ها محرمانه بوده و هر گونه اطلاعی در رابطه با موضوع ماموریت و نتیجه بازرسی به هر مقامی از ناحیه بازرسان ممنوع است.
تبصره- اعلام زمان و موضوع ماموریت‌های بازرسی و نتایج گزارش‌ها و فعالیت‌های انجام شده با تشخیص رئیس سازمان انجام خواهد شد. گزارش‌های سازمان با پیشنهاد رئیس سازمان و پس از کسب موافقت رئیس قوه قضائیه به اطلاع عموم خواهد رسید. (الحاقی 17/4/1380)
ماده 31- سازمان می‌تواند در صورت لزوم علل بروز وقایع مهم مملکتی را به طرق مقتضی بررسی کرده و مراتب را به رئیس قوه قضائیه گزارش نماید. (اصلاحی 1376)
ماده 32- کارمند یا کارمندانی که در اجرای ماده 9 قانون تشکیل سازمان بازرسی به تقاضای بازرس یا هیات بازرسی معلق می‌شود در صورتی که گزارش نهایی بازرس یا هیات بازرسی بر بی تقصیری آنها باشد یا قرار منع یا موقوفی تعقیب یا حکم برائت آنها از مراجع قضائی صادر شود بلافاصله به کار دعوت می‌شوند و حقوق ایام تعلیق آنها باید پرداخت گردد. (اصلاحی 1376)
ماده 33- بازرس یا هیات‌های بازرسی در مواردی که برای حسن جریان امور تعلیق کارمند را ضروری تشخیص دهند باید مستدلاً مراتب را به وزیر یا رئیس دستگاه مربوط اطلاع دهند وزیر یا رئیس دستگاه مربوط مکلف به قبول درخواست بازرس یا هیات بازرسی است و نمی‌تواند به عذر اینکه درخواست مدلل نیست یا دلائل غیرکافی است از انجام تقاضا خودداری کند.
ماده 34- هزینه سفر و فوق‌العاده ماموریت بازرسان موافق مقررات به دستور رئیس سازمان پرداخت می‌شود.

فصل چهارم مواد الحاقی
ماده 35- انجام بازرسی موضوع بند الف ماده 2 قانون تشکیل سازمان بازرسی کل کشور مبنی بر «سازمان‌هائی که تمام یا قسمتی از سرمایه یا سهام آنها متعلق به دولت است یا دولت به نحوی از انحاء به آنها نظارت یا کمک می‌نماید». مستلزم احراز یکی از شرایط ذیل است:
الف- تمام یا قسمتی از سرمایه یا سهام آن متعلق به دولت باشد.
ب- دولت به نحوی از انحاء بر عملکرد آنها نظارت یا کمک نماید هر چند که این قبیل موسسات و شرکت‌ها غیر دولتی باشند. (الحاقی 1376)
ماده 36- مراجع قضائی و رسیدگی به تخلفات اداری و انضباطی که مستقیماً گزارش‌های سازمان را در مورد سوء جریانات اداری و مالی دریافت خواهند کرد مکلف هستند سریعاً و خارج از نوبت به موارد اعلامی رسیدگی کرده و نسخه‌ای از آراء صادره را به سازمان ارسال دارند. (الحاقی 1376)
تبصره- تاریخ وصول رای صادره به دبیرخانه سازمان تاریخ ابلاغ محسوب می‌گردد.
ماده 37- سازمان بازرسی کل کشور می‌تواند آراء صادره مراجع قضائی را که متعاقب ارسال گزارش‌های سازمان صادر گردیده بررسی و در صورت تشخیص مغایرات و عدم انطباق با قوانین و ضوابط شرعی مراتب اعتراض خود را مستدلاً و مستنداً ظرف 20 روز به دادگاه بدوی صادر کننده رای اعلام نماید. دادگاه بدوی مکلف است پرونده را به همراه اعتراض سازمان در اسرع وقت برای اعلام نظر به دادستان کل کشور ارسال نماید. (الحاقی 1376)
تبصره- سازمان بازرسی کل کشور برای ملاحظه پرونده و اظهار نظر نسبت به رای صادره می‌تواند بازرس قضائی به دادگاه اعزام و یا پرونده را مطالبه نماید.
ماده 38- در مواردی که سازمان بازرسی کل کشور نسبت به آراء صادره هیات‌های رسیدگی به تخلفات اداری و یا انضباطی معترض باشد تقاضای تجدیدنظر خود را ظرف بیست روز به مرجع صادر کننده رای اعلام می‌نماید و مراجع مذکور نیز مکلفند درخواست سازمان را به همراه پرونده به مرجع تجدیدنظر ارسال دارند تا خارج از نوبت رسیدگی و حکم لازم صادر گردد. (الحاقی 1376)
تبصره- سازمان می‌تواند جهت ملاحظه و بررسی پرونده موجود، بازرسی به هیات رسیدگی به تخلفات اداری اعزام و یا پرونده را مطالبه نماید.
ماده 39- بازرسان دارای پایه قضائی با پیشنهاد رئیس سازمان بازرسی کل کشور و ابلاغ رئیس قوه قضائیه می‌توانند در اجرای تبصره 2 ماده 5 قانون تشکیل سازمان بازرسی کل کشور از اختیارات ویژه برخوردار باشند. (الحاقی 1376)
ماده 40- بازرسانی که دارای پایه قضائی بوده و ابلاغ خاص از ریاست قوه قضائیه داشته باشند اجازه صدور قرارهای تامین غیر از قرار بازداشت موقت را در جریان بازرسی و رسیدگی دارند. (الحاقی 1376)
ماده 41- در صورتی که بازرس قضائی واجد شرایط در هر مرحله‌ای از تحقیقات توقیف متهم را طبق مقررات لازم بداند از طریق رئیس هیات بازرسی مستنداً بازداشت موقت وی را به رئیس دادگستری محل پیشنهاد می‌نماید. (الحاقی 1376)
ماده 42- رئیس دادگستری یا جانشین وی، مکلف است به قید فوریت نسبت به تقاضای بازداشت اتخاذ تصمیم نماید. (الحاقی 1376)
ماده 43- مرجع تجدیدنظر نسبت به قرارهای تامین صادره، دادگاه تجدیدنظر مرکز استانی است که جرم در آن استان واقع شده باشد. (الحاقی 1376)
ماده 44- ضابطین قوه قضائیه و کلیه مامورینی که در حکم ضابط هستند و سایر دستگاه‌های اداری مربوط مکلفند بدون فوت وقت دستور بازرس قضائی را اجراء نمایند. (الحاقی 1376)
ماده 45- در صورت انتفاء علل یا موضوع صدور قرارهای تامین و تصمیمات قضائی موضوع تبصره 2 ماده 5 قانون تشکیل سازمان بازرسی کل کشور، بلافاصله دستور لغو اثر از تامین یا تصمیم متخذه توسط بازرس قضائی صادر و مراتب به مراجع ذیصلاح ابلاغ می‌گردد. (الحاقی 1376)
تبصره- بازرسان قضائی موظفند از تصمیمات قضائی صادره سازمان را مطلع نمایند. (الحاقی 1376)
ماده 46- در اجرای بند ج ماده 2 قانون اصلاحی تشکیل سازمان مبنی بر انجام بازرسی «از مراجع قضائی و واحدهای تابعه دادگستری» بازرسان قضائی به شرح زیر اقدام خواهند نمود: (الحاقی 1376)

الف – در امور اداری:
1- بررسی عملکرد واحدهای مورد بازرسی از حیث حسن جریان امور و انجام وظایف محوله، تناسب تشکیلات سازمانی با احتیاجات عمومی، میزان تاثیر و موفقیت در تامین انتظارات مشروع اهالی حوزه فعالیت و غیر آن.
2- بررسی نحوه تنظیم و نگهداری دفاتر، پرونده‌ها، اسناد و مدارک، بررسی اوقات دادرسی و فواصل آنها، آمار عملکرد هر واحد، مقایسه سوابق آماری با وضعیت موجود و نظایر آنها.
3- بررسی چگونگی اعمال مدیریت و نظارت بر واحدهای تحت تصدی، طرز رفتار هر یک از روسا و متصدیان شعب و کارمندان مربوط از حیث ایمان، اخلاق، کیفیت انجام وظایف محوله، حضور به موقع در محل کار و رعایت نظم و ترتیب، صحت عمل، استعداد، لیاقت، شجاعت، حسن سلوک با همکاران و مراجعین، حسن شهرت در حوزه ماموریت و آگاهی و معلومات و دانش شغلی و غیره.
4- بررسی پرونده‌های ارجاعی و شکایات واصله در جریان بازرسی‌های مستمر و تهیه گزارش‌های مستدل و مستند در هر مورد و ارائه آن به سازمان.

ب- در امور مالی:
بررسی وضعیت و نحوه عملکرد بخش‌های مالی و حسابداری، کیفیت وصول درآمدهای مراجع قضائی و واحدهای تابعه دادگستری اعم از وجوه حاصله از فروش تمبر و پرداخت جزای نقدی و سپرده‌ها و ... و واریز آنها به حساب‌های مخصوص و چگونگی صرف اعتبارات، امور مربوط به اموال و تجهیزات و طرز نگهداری آنها.
ماده 47- گزارش بازرسان پس از بررسی و تنقیح، از طریق سازمان به رئیس قوه قضائیه و در مورد تبصره ماده 6 قانون اصلاحی تشکیل سازمان به دادستان کل کشور و در مورد تخلفات انتظامی قضات به دادسرای انتظامی قضات و در خصوص تخلفات کارمندان اداری به هیات رسیدگی به تخلفات اداری ارسال می‌شود. (الحاقی 1376)
ماده 48- حسابرسان سازمان حسابرسی دولتی و کلیه واحدهای ذیربط چنانچه در حسابرسی دستگاه‌های اداری کشور به سوء جریان یا تخلفی برسند مکلف هستند به محض اطلاع، مراتب را به سازمان بازرسی کل کشور گزارش نمایند. (الحاقی 1376)
ماده 49- مسئولین ادارات نظارت و بازرسی و حراست‌های مستقر در وزارت‌خانه‌ها و نهادهای انقلاب اسلامی و بنیادها و موسسات و شرکت‌های دولتی و وابسته به دولت و شهرداری‌ها و موسسات وابسته به آنها در استان‌ها و شهرستان‌ها مکلفند مستقیماً موارد سوء جریان و تخلفات و نارسائی‌های دستگاه مربوط را در اسرع وقت حسب مورد به سازمان بازرسی کل کشور یا دفاتر سازمان در استان‌ها اعلام نمایند. (الحاقی 1376)
تبصره 1- حسابرسان و مسئولین نظارت، بازرسی و حراست دستگاه‌های مشمول بازرسی نمی‌توانند به بهانه ضرورت هماهنگی یا دستور مقام مافوق از همکاری با سازمان امتناع نمایند. (الحاقی 1376)
تبصره 2- متخلف از وظایف مذکور در مواد 48 و 49 این آئین‌نامه حسب مورد برای تعقیب به مراجع ذیصلاح معرفی خواهد شد. (الحاقی1376 و اصلاحی 1377)
ماده 50- این آئین‌نامه با توجه به مواد اصلاحی و الحاقی در چهار فصل و 50 ماده تنظیم و تصویب گردیده است. (الحاقی 1376)
رئیس قوه قضائیه- محمد یزدی