روزنامه رسمی شماره 11230 – 23/06/1362
شماره 56410
02/06/1362

فصل اول- کلیات

مبحث اول- تشکیل و افتتاح مجلس
اول- تشکیل مجلس
ماده1 -محل مجلس شورای اسلامی ایران محل تشکیل اولین مجلس خبرگان است که قانون اساسی ایران در آن به تصویب رسیده است و هیچ محل دیگری برای تشکیل جلسات عمومی رسمیت ندارد مگر با تصویب دو سوم نمایندگان حاضر در مجلس.
تبصره- در مواقع اضطراری که اجتماع و تشکیل جلسات در محل رسمی ممکن نباشد، محل جدید تشکیل جلسات باید رسما از طرف هیات رئیسه به اطلاع نمایندگان برسد.

دوم- افتتاح مجلس
ماده2- نخستین جلسه هر دوره مجلس شورای اسلامی طبق اصل شصت و پنجم (65) قانون اساسی با حضور حداقل دو سوم مجموع نمایندگان رسمیت می‌یابد. در آغاز جلسه آیات (35) تا (42) سوره شوری تلاوت می‌شود.
پس از قرائت پیام مقام معظم رهبری مراسم سوگند انجام و در پایان جلسه، نمایندگان به منظور بزرگداشت بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران حضرت امام خمینی (ره) و شهیدان انقلاب اسلامی و ادای احترام و تجدید عهد بر آنان در مرقد مطهر آن حضرت و بهشت زهرا حضور خواهند یافت.

سوم- تشریفات سوگند
ماده3- نمایندگان حاضر در مجلس طبق اصل شصت و هفتم (67) قانون اساسی سوگند یاد می‌کنند. متن سوگندنامه توسط رئیس قرائت می‌شود و نمایندگان به حالت اجتماع در حال قیام آن را تکرار و پس از انجام مراسم تحلیف، سوگندنامه را امضاء می‌کنند.
نمایندگان اقلیت‌های دینی این سوگند را با ذکر کتاب آسمانی خود یاد خواهند کرد.
نمایندگانی که در جلسه نخست شرکت ندارند باید در اولین جلسه رسمی که حضور پیدا می‌کنند سوگند را بجا آورند و ذیل سوگندنامه را امضاء کنند.

چهارم- جایگاهها
ماده4 -جایگاه نمایندگان، پس از ارائه اعتبارنامه نمایندگان به مجلس به حکم قرعه تعیین می‌شود و در دفتر مخصوص ثبت خواهد شد. قرعه‌کشی هر شش ماه یک مرتبه تجدید می‌شود. نمایندگانی که در قرعه قبل در قسمت جلو مجلس بوده‌اند به حکم قرعه در قسمت دوم مجلس استقرار خواهند یافت. در دو ردیف اول رئیس جمهور، معاونان و مشاوران او، اعضای شورای نگهبان و هیات وزیران و معاونان امور مجلس و دیگر افراد مجاز طبق این آیین‌نامه خواهند نشست و افراد مذکور به هیچ وجه مجاز به نشستن در صندلی نمایندگان و یا تردد در محل استقرار نمایندگان نمی‌باشند.
ماده5- خبرنگاران و تماشاچیان با داشتن کارت مخصوص همان جلسه و نیز مامورین انتظامات مجلس در محل‌های مخصوص، حق حضور خواهند داشت و باید در تمام مدت جلسه ساکت باشند و از هرگونه بی‌نظمی خودداری کنند. در غیر این صورت با دستور رئیس، تالار جلسه را ترک می‌نمایند. در صورتی که عمل آنان مستوجب تعقیبات کیفری بشود فرد خاطی با رعایت مقررات توسط مامورین انتظامات مجلس توقیف و به مراجع صالحه تسلیم خواهند شد.
تبصره1- هر یک از نمایندگان می‌تواند در هر جلسه برای حداکثر سه نفر که به آنها اعتماد دارد، درخواست صدور کارت ورود به محل تماشاچیان را بنماید. انتظامات مجلس موظف به صدور کارت برای آنان می‌باشد.
تبصره2- سازمان اداری مجلس، با رعایت موازین تعیین شده از طرف هیات رئیسه، برای خبرنگاران جرائد داخلی که طبق قانون مطبوعات اجازه انتشار دارند و برای خبرنگاران خارجی با معرفی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی کارت موقت غیرقابل انتقال صادر می‌نماید.

پنجم- انتظام مجلس
ماده6- حفظ انتظام و امنیت محوطه مجلس به عهده رئیس مجلس در غیاب او به عهده رئیس مجلس و در غیاب او به عهده نواب رئیس است. هیچ مقام و قوه‌ای بدون اجازه رئیس، حق مداخله در محوطه و امور مجلس را ندارد.
ماده7- رئیس جمهور و معاونان او، وزیران به اجتماع یا به انفراد حق شرکت در جلسات علنی مجلس را دارند و می‌توانند مشاوران خود را نیز همراه داشته باشند و رئیس قوه قضائیه برای شرکت در مراسم تحلیف رئیس جمهور در مجلس شرکت می‌کند و همچنین اعضای شورای نگهبان حق حضور در کلیه جلسات رسمی مجلس را دارند و چنانچه طرح یا لایحه‌ای با قید دو یا سه فوریت در دستور مجلس قرار گیرد اعضاء شورای نگهبان باید در آن جلسه شرکت نمایند.
تبصره1- در صورتی که مسوولین اجرائی یا قضایی از طرف رئیس مجلس برای دفاع و توضیح طرح و یا لایحه دعوت شده باشند شرکت آنان در جلسات مربوط به آن طرح و لایحه بلامانع است.
تبصره2- رئیس و دادستان دیوان محاسبات و معاونان امور مجلس، وزراء و سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور و آن عده از کارکنان و مستخدمین مجلس که حضور آنان در تالار جلسه ضروری باشد با اجازه هیات رئیسه حق حضور در جلسات را دارند.
ماده8- حمل هر نوع اسلحه برای کسانی که وارد ساختمان اصلی مجلس می‌شوند مطلقا ممنوع است.
مبحث دوم
تشکیلات قانونگذاری در مجلس
اول- هیات‌های رئیسه مجلس
الف- هیات رئیسه سنی
ماده9 -مسن‌ترین فرد از نمایندگان حاضر به عنوان رئیس سنی و فرد بعدی به عنوان نایب رئیس و دو نفر از جوان‌ترین نمایندگان حاضر به سمت منشی معین می‌شوند و در جایگاه هیات رئیسه قرار می‌گیرند. در صورت تساوی سن، هیات رئیسه سنی با قید قرعه از بین مسن‌ترین و جوان‌ترین نمایندگان حاضر تعیین خواهد شد.
اعلام هیات رئیسه سنی با اداره کل قوانین مجلس است.
ماده10- وظایف هیات رئیسه سنی، اداره جلسه افتتاحیه، انجام مراسم تحلیف، اقتراع شعب و اجرای انتخابات هیات رئیسه موقت است.
ب- هیات رئیسه موقت
ماده11- انتخاب هیات رئیسه موقت در دومین جلسه علنی مجلس انجام خواهد شد. ترکیب و طرز انتخاب آن مانند هیات رئیسه دائم است، به جز این که اکثریت نسبی در انتخاب رئیس کافی خواهد بود.
هیات رئیسه موقت بلافاصله پس از انتخاب، با متن سوگندنامه هیات رئیسه دائم مراسم تحلیف را بجای خواهد آورد.
ماده12- وظایف هیات رئیسه موقت اداره جلسات مجلس تا زمان تایید اعتبارنامه دو سوم نمایندگان و اجرای انتخابات هیات رئیسه دائم و تمشیت امور اداری مجلس است.

ج- هیات رئیسه دائم
ماده13- پس از تصویب اعتبارنامه حداقل دو سوم مجموع نمایندگان، هیات رئیسه موقت اقدام به انتخاب هیات رئیسه دائم می‌کند، اعضای هیات رئیسه دائم برای یک سال انتخاب می‌شوند. مبنای تجدید انتخابات سالیانه، سالروز انتخابات هیات رئیسه قبلی بوده و در صورتی که با تعطیلات مصادف گردد. در جلسه قبل از آن انجام می‌گردد و مسولیت هیات رئیسه جدید از سالروز انتخابات قبل تفویض خواهد گردید.
ماده14- هیات رئیسه دائم مرکب از رئیس، دو نایب رئیس، شش منشی و سه کارپرداز می‌باشد.
ماده15- انتخاب رئیس در نوبت اول با اکثریت مطلق آراء نمایندگان صاحب رای است و انتخاب نواب رئیس، منشی‌ها و کارپردازان هر کدام جداگانه و با اکثریت نسبی و رای مخفی و با ورقه خواهد بود. در صورتی که در انتخاب رئیس در نوبت اول اکثریت مطلق حاصل نشود، در نوبت دوم اکثریت نسبی کافی خواهد بود.
تبصره1- چنانچه آراء برای رئیس، نواب رئیس، منشی‌ها، کارپردازان با یکدیگر برابر باشد، حسب مورد به قید قرعه تعیین می‌شوند.
تبصره2- در صورتی به فرد غایب در جلسه می‌توان رای داد که قبل از تشکیل جلسه مربوط به انتخاب هیات رئیسه، کتبا نامزدی خود را به اداره کل قوانین اعلام کره باشد.
ماده16- قبل از اخذ رای برای هیات رئیسه، اسامی داوطلبان به ترتیب وصول به هیات رئیسه بدون بحث در جلسه علنی اعلام خواهد شد.
ماده17- اعضاء هیات رئیسه دائم، پس از انتخاب، در حضور نمایندگان به ترتیب زیر سوگند یاد می‌کنند و موظف به رعایت دقیق مفاد آن می‌باشند.

بسم‌الله الرحمن الرحیم
«من به عنوان عضو هیات رئیسه مجلس شورای اسلامی در برابر قرآن مجید به خداوند قادر متعال سوگند یاد می‌کنم که حداکثر توان خود را برای اجراء آیین‌نامه داخلی مجلس شورای اسلامی با مراعات بی‌طرفی کامل در انجام وظایف بکار گیرم و از هرگونه اقدام مخالف آیین‌نامه اجتناب نمایم.»
ماده18- نواب رئیس به ترتیب تعداد آراء به عنوان نایب رئیس اول و نایب رئیس دوم و در صورت تساوی آراء با قید قرعه انتخاب می‌شوند و در غیاب رئیس مجلس شورای اسلامی به ترتیب، وظایف و اختیارات او را بر عهده خواهند داشت.
تبصره- رئیس مجلس می‌تواند حتی هنگام حضور خود، اداره جلسه رسمی را به ترتیب به عهده نواب رئیس بگذارد.
ماده19- اگر رئیس مجلس شورای اسلامی پیش از انقضای مدت از ریاست استعفاء دهد یا فوت شود نواب رئیس به ترتیب تقدم، جلسه را منعقد می‌سازند و متن استعفاءنامه را قرائت یا فوت را اعلام می‌دارند. در مورد فوت به احترام متوفی جلسه ختم می‌شود و در هر صورت در جلسه بعد نایب رئیس جلسه را تشکیل می‌دهد و رئیس جدید طبق آیین‌نامه داخلی مجلس انتخاب می‌شود.
درمورد استعفاء بعد از اعلام و قرائت متن استعفاءنامه در مجلس و استماع توضیحات رئیس مستعفی و مذاکراتی که نمایندگان لازم بدانند، چنانچه استعفاء پس گرفته نشود، انتخاب رئیس جدید در جلسه بعد به عمل می‌آید، حداکثر توضیحات رئیس و مذاکرات نمایندگان یک ساعت خواهد بود.
تبصره1- در مورد فوت یا استعفا، سایر اعضای هیات رئیسه نیز باید بدون تشریفات در جلسه بعد انتخاب فرد یا افراد جدید به عمل آید.

تبصره2- انتخاب رئیس و هر یک از اعضای هیات رئیسه جدید برای مدت باقیمانده از یک سال خواهد بود.

ماده 20- هیچ یک از اعضاء هیات رئیسه مجلس نمی‌تواند به عضویت کمیسیون برنامه و بودجه و محاسبات مجلس انتخاب شود و در صورتی که هر یک از اعضاء این کمیسیون به عضویت هیات رئیسه انتخاب گردند از کمیسیون مستعفی شناخته شده و مطابق مراتب منظور در این آیین‌نامه نسبت به تعیین کمیسیون جدید اقدام خواهند نمود و همچنین نمی‌توانند به عنوان رئیس یا مخبر کمیسیون‌های مجلس انتخاب گردند و در صورتی که رئیس یا مخبر کمیسیون‌ها به عضویت هیات رئیسه انتخاب گردند از سمت خود در کمیسیون مستعفی شناخته می‌شوند.

ماده 21- وظایف و اختیارات رئیس مجلس عبارتند از:

1- اداره جلسات مجلس به شرح مواد این آیین‌نامه.

2- نظارت بر کلیه امور اداری، مالی، استخدامی و سازمانی مجلس.

3- امضای کلیه احکام استخدامی براساس آیین‌نامه استخدامی کارکنان مجلس و سایر قوانین و مقررات.

4- امضای کلیه نامه‌های مربوط به امور قانون‌گذاری و پارلمانی مجلس.

5- حضور در نهادهای قانونی که رئیس مجلس شورای اسلامی عضو آنها است.

6- ارائه گزارش کامل از تصمیمات و اقدامات هیات رئیسه در رابطه با مسائل مختلف مربوط به مجلس و واحدهای تابعه آن هر سه ماه یکبار به نمایندگان.

7- سایر موارد مذکور د قانون اساسی و دیگر مقررات.

ماده 22- وظایف منشیان عبارتند از:

1- مراقبت در ضبط و تحریر صورت مذاکرات و چاپ و توزیع آنها.

2- قرائت طرح‌ها و لوایح، پیشنهادها، نوشته‌ها و مطالبی که باید به اطلاع مجلس برسد.

3- تنظیم پیشنهادهای واصله از طرف نمایندگان به ترتیب وصول با قید شماره.

4- ترتیب اجازاتی که نمایندگان در جلسه برای نطق می‌خواهند، با رعایت حق تقدم و قید شماره ترتیب.

ماده 23- وظایف و اختیارات هیات رئیسه عبارتند از:

1- مسوولیت کلیه امور اداری، مالی، استخدامی و سازمانی مجلس.

2- تصویب بودجه پیشنهادی سالیانه مجلس و ارجاع آن به کمیسیون برنامه و بودجه و محاسبات مجلس جهت طی مراحل قانونی.

3- مشارکت در تصویب حقوق مالی نمایندگان طبق این آیین‌نامه.

4- انتظام و حفظ انضباط جلسات مجلس.

5- نظارت بر انجام امور مربوط به گزارش‌ها و چاپ و توزیع آنها.

6- تهیه و تنظیم برنامه هفتگی مجلس.

7- مسوولیت و نظارت بر رعایت اوقات و مهلت‌های قانونی مذکور در این آیین‌نامه.

8- دعوت از وزیران و مسوولان اجرایی و قضائی به مجلس.

9- اعلام مراتب رد اعتبارنامه یا استعفای نمایندگان به وزارت کشور.

10- بررسی و حل و فصل مسائل و مشکلات کمیسیون‌ها و شعب.

11- حفظ شان و منزلت و اقتدار مجلس و دفاع از حقوق و جایگاه قانونی نمایندگان.

12- نظارت بر عملکرد نمایندگان منتخب مجلس در هیات‌ها و مجامع و شوراها و دریافت گزارش آنان.

تبصره- جلسات هیات رئیسه با حضور حداقل دو سوم اعضاء که رئیس یا یکی از نواب رئیس جزء آنان باشد رسمیت می‌یابد و مصوبات آن با رای اکثریت مطلق عده حاضر معتبر خواهد بود.



د- مسوولیت مشترک هیات رئیسه در برابر مجلس
ماده 24- رئیس مجلس و سایر اعضای هیات رئیسه در مورد انجام وظایف محوله در این آیین‌نامه در برابر مجلس مسوولیت مشترک دارند.

ماده 25- هرگاه نمایندگان به کیفیت اداره جلسات یا سایر امور مجلس و نحوه ایفای وظایف رئیس یا سایر اعضای هیات رئیسه معترض باشند، می‌توانند طی تقاضای کتبی با امضای حداقل بیست و پنج نفر و یا به درخواست کمیسیون تدوین آیین‌نامه داخلی مجلس از هیات رئیسه، تشکیل هیات رسیدگی به اعتراضات، مرکب از روسای کمیسیون‌های تخصصی و هیات رئیسه و اعضاء کمیسیون تدوین آیین‌نامه داخلی مجلس را درخواست نمایند. هیات رئیسه مکلف است ظرف مدت سه روز نسبت به تشکیل هیات رسیدگی به اعتراضات، اقدام نماید. هیات اخیر مکلف است ظرف ده روز با حضور سه نفر از منتخبین، معترضین، به موضوع رسیدگی نماید. در صورتی که اکثریت اعضاء هیات رای بر عدم صلاحیت فرد مورد اعتراض دادند عضویت وی در هیات رئیسه تعلیق می‌گردد. گزارش هیات در این باره در جلسه غیرعلنی مورد بررسی قرار می‌گیرد و در اولین جلسه علنی مجلس بدون بحث به رای‌گیری گذاشته می‌شود. در صورت رد عدم صلاحیت، عضو مزبور به کار خود ادامه خواهد داد و در غیر این صورت از سمت خود مستعفی شناخته می‌شود و حق شرکت در انتخابات مجدد آن دوره را ندارد.

تبصره 1- هیات رسیدگی کننده به اعتراض، در ابتدای نخستین جلسه خود هیات رئیسه را وفق مقررات مربوط به انتخاب هیات رئیسه کمیسیون‌ها، انتخاب می‌نمایند. جلسات هیات با حضور سه چهارم اعضاء رسمیت می‌یابد و مناط اعتبار تصمیمات آن، رای اکثریت مطلق حاضرین می‌باشد.

تبصره 2- نمایندگان معترض و اعضاء مورد اعتراض هیات رئیسه مجلس، حق رای در جلسه هیات رسیدگی کننده به اعتراضات را ندارند.

تبصره 3- رسیدگی فوق مانع از انجام وظایف قانونی کمیسیون اصل نودم (90) قانون اساسی نسبت به طرز کار مجلس نخواهد بود و نمایندگان می‌توانند از آن طریق نیز نسبت به عملکرد هیات رئیسه نظارت و پیگیری نمایند.
دوم – شعب و کمیسیون‌ها

الف- شعب
ماده 26- پس از انجام مراسم تحلیف، نمایندگان به حکم قرعه به طور مساوی به پانزده شعبه تقسیم می‌شوند و افراد باقیمانده به ترتیب از شعبه اول به بعد، یک یک به شعب افزوده می‌شوند. نمایندگانی که بعدا سوگند یاد می‌کنند به حکم قرعه به عضویت شعبی که کسری دارند پذیرفته می‌شوند.
هر شعبه دارای یک رئیس، دو نایب رئیس، یک مخبر و دو منشی خواهد بود که جداگانه با رای مخفی با ورقه و با اکثریت نسبی بیش از یک سوم کل اعضا، شعبه، انتخاب می‌شوند و در صورت تساوی به حکم قرعه خواهد شد.

نتیجه انتخابات با ذکر آراء طی گزارشی به وسیله مخبر به اطلاع مجلس می‌رسد. مناط اعتبار برای رسمیت جلسات شعب، حضور حداقل دو سوم اعضاء می‌باشد و تصمیمات شعب، به جز در مورد انتخاب افراد، با اکثریت مطلق آراء عده حاضر خواهد بود.

ماده 27- هر یک از شعب برای تمام دوره نمایندگی رسمیت دارند و وظایف و اختیارات آنها عبارتند از:

1- رسیدگی به اعتبارنامه‌ها.

2- تعیین اعضای کمیسیون تحقیق

3- تعیین اعضای کمیسیون تدوین آیین‌نامه داخلی مجلس.

4- بررسی و تشخیص صلاحیت نامزدهای عضویت در کمیسیون‌های تخصصی مجلس.

ماده 28- هر یک از شعب موظفند صورتجلسات خود را با قید اسامی حاضرین و غایبین و تاخیرکنندگان به وسیله دبیر شعبه تنظیم و تقدیم هیات رئیسه مجلس نمایند.

ب- کمیسیون‌ها
ماده 29- مجلس دارای کمیسیون‌های خاص شامل کمیسیون‌ تحقیق، تدوین آیین‌نامه داخلی مجلس، اصل نودم (90) و کمیسیون تخصصی با محدوده وظایف مشخص به شرح مواد این آیین‌نامه خواهد بود. تعداد اعضاء کمیسیون تحقیق و کمیسیون تدوین آیین‌نامه داخلی مجلس هر کدام پانزده نفر و سایر کمیسیون‌ها خاص و تخصصی بنا به تشخیص هیات رئیسه و روسای شعب دارای حداقل نوزده و حداکثر بیست و سه نفر عضو خواهند بود.
کمیسیون‌های خاص

1- کمیسیون تحقیق

ماده 30- به منظور بررسی اعتبارنامه‌هایی که توسط شعب مورد تایید قرار نگرفته و یا از سوی نمایندگان مورد اعتراض واقع شده است هر یک از شعب موظفند پس از تعیین هیات رئیسه خود، بلافاصله دو نفر از اعضای خود را به آگاهی بیشتری به مسائل حقوقی داشته و از صلاحیت لازم برخوردار باشند به عنوان اعضای اصلی و علی‌البدل کمیسیون تحقیق انتخاب نمایند و نتیجه را به هیات رئیسه گزارش تا در جلسه علنی قرائت گردد.
2- کمیسیون تدوین آیین‌نامه داخلی مجلس

ماده 31- هر شعبه یک نفر دیگر از اعضاء خود را که واجد صلاحیت باشد برای تشکیل کمیسیون تدوین آیین‌نامه داخلی مجلس معین و نتیجه را به مجلس گزارش خواهد کرد. این کمیسیون طرح‌های مربوط به مواد آیین‌نامه داخلی مجلس را رسیدگی کرده و نظر خود را به مجلس گزارش می‌نماید تا مطابق آیین‌نامه مورد بررسی قرار گیرد.
3- کمیسیون اصل نودم (90) قانون اساسی

ماده 32- به منظور اجرای اصل نودم (90) قانون اساسی کمیسیونی بنام کمیسیون اصل نودم (90) قانون اساسی تشکیل می‌گردد تا طبق قوانین مصوب مربوط به خود اداره و انجام وظیفه نماید.
4- کمیسیون‌های تخصصی

ماده 33- هر یک از کمیسیون‌های تخصصی مجلس که مطابق این آیین‌نامه تشکیل می‌گردند در محدوده تخصصی خود دارای وظایف و اختیاراتی به شرح زیر می‌باشند:
1- بررسی، اصلاح و تکمیل طرح‌ها و لوایح قانونی و ارائه گزارش به مجلس شورای اسلامی.
2- رسیدگی به طرح‌های تحقیق و تفحص و انجام آن پس از تصویب مجلس شورای اسلامی.
3- رسیدگی به لوایح بودجه سالیانه کل کشور.
4- بررسی و اظهارنظر در مورد لوایح برنامه‌های توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور.
5- بررسی چگونگی اجرا و نتایج حاصله از اجرای قوانین مصوب و تبصره‌ها در ردیف‌های برنامه‌های توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی و بودجه‌های سالیانه کل کشور و تهیه گزارش و تقدیم آن به مجلس شورای اسلامی.
6- کسب اطلاع از کم و کیف اداره امور کشور، دریافت و بررسی گزارش‌های عملکردی و نظارتی از دستگاههای مختلف ذی‌ربط به نمایندگی از سوی مجلس شورای اسلامی و تهیه گزارش جامع سالیانه که در برگیرنده مسیر تحولات و پیشرفت‌ها و عملکرد بخش‌های تخصصی کشور و گویای وضع اعمال حاکمیت و مدیریت در هر بخش باشد و ارائه آنها به مجلس شورای اسلامی.
این گزارش‌ها در دستور کار مجلس قرار گرفته و قرائت می‌گردد.
7- بررسی و تصویب آزمایشی طرح‌ها و لوایح و همچنین تصویب دائمی اساسنامه سازمان‌ها، شرکت‌ها و موسسات دولتی یا وابسته به دولت که طبق اصل هشتاد و پنجم (85) قانون اساسی به آنها محول گردد.
تبصره1- پاسخ دولت راجع به گزارش‌های کمیسیون‌های تخصصی در دستور کار مجلس قرار گرفته و قرائت خواهد شد. پس از آن حسب درخواست کمیسیون‌های تخصصی، موضوع گزارش‌های یاد شده جهت بررسی به کمیسیون اصل نودم (90) ارسال و کمیسیون مذکور نتایج بررسی خود را به مجلس ارائه خواهد کرد.
تبصره2- کمیسیون‌های تخصصی مجلس می‌توانند به تعداد کافی مشاور ذی‌صلاح از طریق هیات رئیسه به خدمت بگیرند.
ماده 34- کمیسیون آموزش و تحقیقات برای انجام وظایف محوله در محدوده آموزش و پرورش عمومی، آموزش فنی و حرفه‌ای، آموزش عالی، تحقیقات و فن‌آوری، مطابق ضوابط این آیین‌نامه تشکیل می‌شود.

ماده 35- کمیسیون اجتماعی برای انجام وظایف محوله در محدوده امور اداری و استخدامی، کار، اشتغال، روابط کار و تعاون مطابق ضوابط این آیین‌نامه تشکیل می‌شود.

ماده 36- کمیسیون اقتصادی برای انجام وظایف محوله در محدوده اقتصاد و دارایی، بازرگانی داخلی، بازرگانی خارجی مطابق ضوابط این آیین‌نامه تشکیل می‌شود.

ماده 37- کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی برای انجام وظایف محوله در محدوده سیاست و روابط خارجی، سیاست داخلی، شوراها، شهرداریها، اطلاعات و امنیت داخلی، دفاع و امنیت خارجی و ثبت احوال مطابق ضوابط این آیین‌نامه تشکیل می‌شود.

ماده 38- کمیسیون انرژی برای انجام وظایف محوله در محدوده نفت، گاز، برق، سدها و نیروگاههای آبی و برقی، انرژی اتمی و انرژی‌های نو مطابق ضوابط این آیین‌نامه تشکیل می‌شود.

ماده 39- کمیسیون برنامه و بودجه و محاسبات برای انجام وظایف محوله در محدوده برنامه، بودجه، نظارت برنامه و بودجه و دیوان محاسبات و امور مالی مجلس و آمار و خدمات عمومی فنی مطابق ضوابط این آیین‌نامه تشکیل می‌شود.

تبصره- کمیسیون برنامه و بودجه و محاسبات علاوه بر انجام وظایف تخصصی در ماده (33) و این ماده موظف است نسبت به امور زیر اقدام نماید:

1- نظارت و مراقبت بر اجرای مقررات بودجه و امور مالی مجلس و نحوه هزینه کردن آن.

2- رسیدگی به عملکرد بودجه سالیانه مجلس و ارائه گزارش آن حداکثر تا پایان شهریور ماه سال بعد. این گزارش جهت اطلاع نمایندگان چاپ می‌گردد.

3- بازرسی و رسیدگی دقیق و نظارت در مورد کلیه اموال و اشیاء منقول و غیرمنقول مجلس شورای اسلامی و ارائه گزارش سالیانه جهت چاپ و توزیع بین نمایندگان.

ماده 40- کمیسیون بهداشت و درمان برای انجام وظایف محوله در محدوده بهداشت، درمان، امداد، بهزیستی، تامین اجتماعی و بیمه‌های اجتماعی و هلال‌احمر مطابق ضوابط این آیین‌نامه تشکیل می‌شود.

ماده 41- کمیسیون صنایع و معادن برای انجام وظایف محوله در محدوده صنایع، پست، مخابرات، معادن، پتروشیمی، صنایع هوافضا و ارتباطات مطابق ضوابط این آیین‌نامه تشکیل می‌شود.

ماده 42- کمیسیون عمران برای انجام وظایف محوله در محدوده راه و ترابری، مسکن، عمران شهری و عمران روستایی مطابق ضوابط این آیین‌نامه تشکیل می‌شود.

ماده 43- کمیسیون فرهنگی برای انجام وظایف محوله در محدوده فرهنگ و هنر، ارشاد و تبلیغات، صدا و سیما و ارتباطات جمعی، تربیت بدنی و جوانان و زنان خانواده مطابق ضوابط این آیین‌نامه تشکیل می‌شود.

ماده 44- کمیسیون قضائی و حقوقی برای انجام وظایف محوله در محدوده قضایی و حقوقی مطابق ضوابط این آیین‌نامه تشکیل می‌شود.

ماده 45- کمیسیون کشاورزی، آب و منابع طبیعی برای انجام وظایف محوله در محدوده کشاورزی، منابع آب، دام و طیور، شیلات، محیط زیست و هواشناسی مطابق ضوابط این آیین‌نامه تشکیل می‌شود.

5- مقررات مشترک کمیسیون‌ها
ماده 46- به منظور آشنایی نمایندگان با سوابق تحصیلی و کاری یکدیگر اداره کل قوانین موظف است قبل از تشکیل شعب برای تعیین اعضای کمیسیون‌ها، اسامی نمایندگان به همراه تحصیلات (مستند) و تجربه و سابقه عضویت در کمیسیون‌ها (در صورتی که سابقه نمایندگی داشته باشند) را تکثیر و در اختیار نمایندگان قرار دهد. تشخیص صلاحیت اعضاء هر شعبه برای عضویت در کمیسیون‌های مجلس براساس پیشنهاد نماینده و رای اکثریت نسبی اعضاء شعبه خواهد بود. هر نمایند ملزم است برای عضویت در یک کمیسیون، حداقل دو کمیسیون را به ترتیب اول و دوم پیشنهاد دهد.
ماده 47- هیات رئیسه پس از دریافت گزارش بدوی شعب درباره نامزدهای کمیسیون‌های مجلس این گزارش را تکثیر و در میان نمایندگان توزیع می‌نماید. چهل و هشت ساعت پس از این توزیع، شعب مجددا تشکیل جلسه می‌دهند و با توجه به گزارش منتشر شده و بررسی همه اولویت‌ها، دوباره نامزدهای خود را برای هر کمیسیون انتخاب و به هیات رئیسه گزارش می‌دهند. در صورتی که تعداد افراد معرفی شده از طرف شعب برای هر کمیسیون بیش از تعداد لازم باشد مجموع افراد معرفی شده برای هر کمیسیون با دعوت یکی از نواب رئیس تشکیل جلسه می‌دهند تا در مورد افراد مورد نیاز در کمیسیون به توافق برسند.
در صورتی که توافق لازم به عمل نیاید افراد مورد نیاز هر کمیسیون در جلسه‌ای با دعوت یکی از نواب رئیس با حق رای و شرکت روسای شعب با رعایت اولویت‌هایی مانند تخصص، تجربه و سابقه عضویت در آن کمیسیون و با رای مخفی تعیین خواهند شد.

تبصره 1- نمایندگان مذکور حق شرکت در جلسه فوق جهت دفاع از پیشنهاد خود را دارند اما رای‌گیری بدون حضور آنان صورت می‌گیرد. مفاد این تبصره شامل روسای شعب نیز می‌باشد.
تبصره 2- بین افرادی که رای مساوی آورده و احتساب آنان به عنوان عضو یک کمیسیون باعث افزایش سقف آن کمیسیون می‌شود قرعه‌کشی انجام می‌گیرد.
تبصره3- افرادی که طبق این ماده برای کمیسیون اول مورد نظر خود انتخاب نشوند در کمیسیون دوم مورد تقاضای خود، در صورتی که از متقاضیان اولویت درجه اول تکمیل نشده باشد، قرار داده خواهند شد. اگر در این مرحله نیز تعداد افراد بیش از تعداد مورد نیاز کمیسیون باشد مجددا با رعایت اولویت‌های فوق‌الذکر و با رای اکثریت هیات رئیسه و روسای شعب برای کمیسیون دوم انتخاب می‌شوند و کسانی که در این مرحله نیز برای کمیسیون دوم مورد تقاضای خود انتخاب نشوند به تشخیص اکثریت اعضاء جلسه مشترک فوق‌الذکر برای یکی از کمیسیون‌های دیگر مجلس تعیین می‌گردند.

ماده 48- هر یک از کمیسیون‌های تخصصی مجلس موظف است از میان اعضای خود کمیته و یا کمیته های فرعی متناسب با موضوعات مربوط تشکیل دهد. کمیته‌های فرعی دارای یک رئیس، یک نایب رئیس و یک منشی خواهند بود که توسط اعضای همان کمیته انتخاب می‌گردند. مصوبات کمیته‌های فرعی بعد از تصویب در کمیسیون رسمیت خواهد داشت.

ماده 49- پس از انتخاب اعضای کمیسیون‌ها، هر کمیسیون به ریاست مسن‌ترین عضو و با حضور حداقل دو سوم اعضاء خود منعقد و فورا یک رئیس، دو نایب رئیس، یک مخبر و دو منشی با رای مخفی با ورقه با اکثریت نسبی به مدت یکسال انتخاب می‌نماید.

تبصره- اداره کل قوانین موظف است در شروع کار هر دوره مجلس سوابق کاری و میزان تحصیلات اعضای هر کمیسیون را قبل از انتخاب هیات رئیسه آن کمیسیون در اختیار اعضاء قرار دهد.
ماده 50- مناط اعتبار برای رسمیت جلسه کمیسیون‌ها حضور حداقل دو سوم اعضاء می‌باشد. مصوبات کمیسیون با اکثریت مطلق آراء عده حاضر خواهد بود.
ماده 51- هر نماینده هر شش ماه می‌تواند پس از گذشت شش ماه از آغاز کار هر دوره مجلس از طریق هیات رئیسه تقاضای تغییر کمیسیون را بنماید. این تغییر و انتقال با موافقت اکثریت اعضاء کمیسیون‌های ذی‌ربط انجام می‌پذیرد.

ماده 52- هیات رئیسه مجلس حداقل یک نفر از کارشناسان با تجربه و مناسب مجلس را به عنوان دبیر در اختیار هر کمیسیون قرار می‌دهد تا نسبت به امور کارشناسی و اداری مربوطه از قبیل ارتباط با هیات رئیسه و ادارات مجلس و کمیسیون‌ها و تنظیم و توزیع مراسلات، ضبط مذاکرات، بایگانی اوراق و پرونده‌ها، تسریع جریان امور دفتری و تهیه صورتجلسات و سایر امور اداری اقدام نماید.

ماده 53- گزارش عملکرد کمیسیون‌ها بایستی هر ماه یک بار به هیات رئیسه مجلس داده شود تا به نحو مقتضی به اطلاع نمایندگان برسد.

ماده 54- در صورتی که نمایندگان از طرف کمیسیون برای ادای توضیح در زمینه سوال و یا پیشنهاد خود دعوت شوند موظف به شرکت خواهند بود و عدم شرکت بدون عذر موجه به منزله انصراف از طرح سوال و یا پیشنهاد خواهد بود.

ماده 55- تمام اسناد و اوراق مربوط به اموری که باید در کمیسیون‌ها بررسی شود از طرف هیات رئیسه به آن کمیسیون ارجاع می‌شود. نمایندگان می‌توانند آن اسناد را ملاحظه کنند، اسناد مزبور نباید از کمیسیون خارج گردد. این اسناد به انضمام اسناد مذاکرات و اقدامات جاری کمیسیون در محل کمیسیون بایگانی و در پایان هر دوره به بایگانی مجلس منتقل می‌شود.
ماده 56- پس از آن که مجلس درباره طرح یا لایحه‌ای رای نهایی داد، اسناد و اوراق و صورتجلسات مربوط به آن، در اداره کل قوانین مجلس بایگانی می‌شود.

6- سایر مقررات

ماده 57- هر نماینده به جز رئیس مجلس شورای اسلامی، ملزم است عضویت یکی از کمیسیون‌های تخصصی را بپذیرد و در صورت تمایل می‌تواند در کمیسیون‌های دیگر مجلس، با حق اظهارنظر و بدون حق رای شرکت کند.

تبصره- عضویت در کمیسیون‌های تحقیق و تدوین آیین‌نامه داخلی مجلس مانع از عضویت در کمیسیون دیگر نخواهد بود.

7- کمیسیون مشترک

ماده 58- در مورد طرح‌ها و لوایحی که به تشخیص هیات رئیسه به دو یا چند کمیسیون ارتباط اساسی داشته باشند، کمیسیون مشترک تشکیل می‌گردد. تعداد اعضاء کمیسیون مشترک بیست و سه نفر می‌باشد. تعیین سهم هر کمیسیون به وسیله هیات رئیسه مجلس و انتخاب آنان توسط کمیسیون ذی‌ربط می‌باشد.

کمیسیون مشترک در انتخاب هیات رئیسه و ارائه گزارش و سایر مقررات مانند دیگر کمیسیون‌ها اقدام می‌نماید.
8- کمیسیون ویژه

ماده 59- در مسائل مهم و استثنایی که برای کشور پیش می‌آید و در این خصوص تشکیل کمیسیون ویژه‌ای برای رسیدگی و تهیه گزارش ضرورت پیدا می‌کند، به پیشنهاد حداقل پانزده نفر از نمایندگان و تصویب مجلس، این کمیسیون تشکیل می‌شود. اعضای کمیسیون ویژه که هفت تا پانزده نفر بنا به نظر پیشنهاددهندگان خواهند بود، مستقیما در جلسه علنی توسط نمایندگان با رای مخفی و اکثریت نسبی انتخاب خواهند شد.

هیات رئیسه کمیسیون ویژه همانند دیگر کمیسیون‌ها انتخاب خواهد شد.
9- مبحث سوم
تشکیلات اداری و پشتیبانی مجلس
امور اداری، مالی و خدماتی مجلس

ماده 60- کلیه امور اداری مجلس اعم از مالی، استخدامی، سازمانی، خدماتی و سایر امور اجرایی به عهده هیات رئیسه است که بر طبق قوانین خاص مصوب مجلس توسط رئیس سازمان اداری تحت نظر رئیس مجلس شورای اسلامی اداره می‌شود.

تبصره- رئیس سازمان اداری به وسیله کارپردازان پیشنهاد و پس از تصویب هیات رئیسه با ابلاغ رئیس مجلس تعیین می‌گردد.

ماده 61- وظایف کارپردازان عبارتند از:

1- تنظیم برنامه‌ها و سیاست‌های مالی، استخدامی، خدماتی، تبلیغی و انتظامات مجلس و ارائه آن به رئیس مجلس شورای اسلامی جهت طی مراحل بعدی.

2- نظارت بر عملکرد رئیس سازمان و نحوه اجرای مصوبات هیات رئیسه.

3- نظارت بر روند تهیه و پیشنهاد بودجه سالیانه مجلس و پیگیری مراحل بعدی آن.

4- نظارت بر حفظ اداره و ثبت ابنیه و اموال و موسسات مجلس.
5- نظارت بر عملکرد مرکز پژوهش‌ها، مرکز اسناد، کتابخانه و موزه مجلس که طبق قوانین مربوط به خود تشکیل گردیده‌اند.
6- پیگیری مشکلات نمایندگان و ارائه‌ راه‌حل مناسب به هیات رئیسه.
7- نظارت بر سایر امور اداری و مالی و خدماتی مجلس.
ماده 62- سازمان اداری مجلس همه ساله بودجه سال بعد مجلس را در مهلت قانونی تهیه و پس از طی مراحل اظهارنظر و تصویب هیات رئیسه و کمیسیون برنامه و بودجه و محاسبات مجلس شورای اسلامی از طریق رئیس مجلس جهت طی مراحل قانونی برای دولت ارسال می‌دارد.

ماده 63- به منظور برقراری امکان ملاقات و ارتباطات مردم با نمایندگان در مرکز و حوزه‌های انتخابیه، هیات رئیسه مجلس شورای اسلامی موظف است با استفاده از ساختمان‌ها و امکانات موجود و اعتبارات مصوب، زمینه رابطه مردم با نمایندگان را فراهم سازد.
مبحث چهارم
حضور اعضای قوه مجریه و شورای نگهبان در مجلس
ماده 64- در صورتی که نمایندگان لازم بدانند بنا به پیشنهاد رئیس مجلس شورای اسلامی و یا پانزده نفر از نمایندگان و تصویب مجلس شورای اسلامی، وزراء مکلف به حضور در مجلس می‌باشند و هرگاه تقاضا کنند و مطلبی داشته باشند، مطالب آنان استماع می‌شود.

فصل دوم

مبحث اول
رسیدگی به اعتبارنامه نمایندگان
ماده 65- شعب به موجب جدول حوزه‌های انتخابی مجلس شورای اسلامی که براساس حروف الفبا از طرف اداره کل قوانین مجلس با نظارت هیات رئیسه تنظیم و توزیع می‌شود، رسیدگی به اعتبارنامه‌ها را شروع و نسبت به مدارکی که در شورای نگهبان مورد رسیدگی قرار نگرفته و یا پس از رسیدگی شورای نگهبان بدست آمده است اتخاذ تصمیم خواهد نمود و گزارش تصویب یا رد آن را از طریق هیات رئیسه به مجلس تقدیم می‌دارند. هر شعبه برای تسریع در کار می‌تواند یک یا چند شعبه فرعی تعیین کند که اعضای آن با قید قرعه از بین منتخبین آن شعبه تعیین می‌شوند، ولی رسیدگی نهایی در شعبه اصلی به عمل می‌آید و گزارش آن توسط مخبر شعبه طبق دستور جلسه به مجلس داده خواهد شد و در صورت غیبت مخبر و همچنین در صورتی که مخبر شعبه در جلسه باشد، لیکن نخواهد درباره اعتبارنامه صحبت کند به ترتیب یکی از دو نایب رئیس یا منشیان وظیفه او را انجام خواهد داد.
ماده 66- هیات رئیسه موظف است فهرست اعتبارنامه‌های ارجاعی به شعب را تکثیر و در اختیار نمایندگان قرار دهد. چنانچه نماینده‌ای به هر یک از اعتبارنامه‌ها معترض باشد، حداکثر ظرف مدت سه روز از تاریخ انتشار فهرست فوق‌الذکر اعتراض خود را کتاب به شعبه مربوطه تقدیم می‌دارد. شعبه موظف است حداقل بیست و چهار ساعت قبل از بررسی هر اعتبارنامه از معترضین جهت توضیح اعتراض خود دعوت به عمل آورد.
تبصره- در صورت عدم حضور معترض یا معترضین در شعبه، حق طرح اعتراض در جلسه علنی را نخواهد داشت مگر آن که عدم حضور آنان به تشخیص هیات رئیسه با عذر موجه بوده باشد و همچنین در صورتی که شعبه در موعد مقرر از معترض یا معترضین دعوت به عمل نیاورد، آنان می‌توانند در جلسه علنی اعتراض نمایند.
ماده 67- هیچ شعبه‌ای نمی‌تواند تقدیم گزارش خود را بیش از دوازده روز از تاریخ دریافت پرونده به تعویق اندازد. در صورتی که تاخیر به حکم ضرورت پیش آمده باشد، رئیس و در غیاب او نایب رئیس شعبه مکلف است هیات رئیسه مجلس را مطلع سازد. هرگاه هیات رئیسه علت را موجه دانست، موضوع را دوباره به همان شعبه و در غیر این صورت به شعبه بعد ارجاع می‌نماید که ظرف ده روز پس از دریافت پرونده گزارش دهد.
ماده 68- گزارش هر یک از شعب درباره تایید یا رد اعتبارنامه‌ها بدون ذکر دلیل در مجلس قرائت می‌شود در صورتی که گزارش شعبه مبنی بر رد اعتبارنامه باشد و یا اینکه معترضین بر اعتراض خود باقی باشند، اعتبارنامه به کمیسیون تحقیق ارجاع خواهد شد.
در غیر این صورت اعتبارنامه مصوب تلقی گردیده و رئیس مجلس شورای اسلامی تصویب آن را اعلام می‌نماید.
ماده 69- کمیسیون تحقیق ظرف حداکثر پانزده روز به دلایل و توضیحات کتبی شعب و معترضین (که باید ظرف پنج روز از تاریخ ارجاع اعتبارنامه به کمیسیون، به آن کمیسیون فرستاده باشند) رسیدگی می‌کند و پس از استماع و بررسی توضیحات شفاهی معترضین و مدافعات کتبی یا حضوری نماینده مورد اعتراض، نظر خود را به مجلس ارسال می‌دارد.
در صورت عدم حضور عمدی نماینده مورد اعتراض در کمیسیون و یا عدم ارسال مدافعات کتبی کمیسیون می‌تواند بدون استماع مدافعات وی نظر خود را به مجلس ارسال دارد.
ماده 70- چنانچه اعتبارنامه نماینده‌ای از طرف شعبه یا نماینده‌ای مورد اعتراض قرار گرفته و به کمیسیون تحقیق احاله شده باشد نظر کمیسیون مذکور در مجلس قرائت می‌شود. اگر گزارش کمیسیون تحقیق مبنی بر رد اعتبارنامه باشد. مخبر کمیسیون ادله رد اعتبارنامه را توضیح می‌دهد. در صورتی که گزارش مبنی بر تایید صحت اعتبارنامه باشد و یا در موعد مقرر گزارش ندهد، ابتدا مخبر شعبه معترض، ادله رد اعتبارنامه را توضیح می‌دهد و نماینده معترض حداکثر به مدت نیم ساعت در رد اعتبارنامه صحبت می‌کند و در صورتی که معترضان متعدد باشند حداکثر تا سه نفر با توافق بقیه و در صورت عدم توافق با قید قرعه انتخاب می‌شوند و هر یک حداکثر به مدت نیم ساعت در رد اعتبارنامه صحبت می‌کنند. نماینده‌ای که اعتبار نامه‌اش مورد اعتراض قرار گرفته به مدت دو برابر وقت مخالفین می‌تواند صحبت کند و می‌تواند قسمتی از وقت خود را حداکثر به دو نفر از نمایندگان واگذار نماید.
ماده 71- چنانچه نماینده بدون عذر موجه (به تشخیص هیات رئیسه) تا ده روز پس از ابلاغ به وی برای دفاع از صحت اعتبارنامه خود در جلسه حاضر نشود، مجلس با استماع گزارش کمیسیون تحقیق و صحبت معترض وارد رای‌گیری می‌شود.
تبصره- در صورتی که نماینده یا نمایندگان معترض به دلایل موجه در جلسه حضور نداشته باشند می‌توانند با اطلاع قبلی هیات رئیسه، دلایل اعتراض خود را کتبا به نماینده دیگری تحویل تا توسط او در مجلس قرائت گردد.
ماده 72- اگر کمیسیون تحقیق ظرف پانزده روز نظر خود را به مجلس اعلام نکرد، نماینده‌ای که اعتبارنامه‌اش مورد اعتراض واقع گردیده، می‌تواند طرح اعتبارنامه خود را همراه با ارائه دلایل عدم گزارش کمیسیون تحقیق، از مجلس درخواست بنماید. همچنین پانزده نفر از نمایندگان هم می‌توانند چنین تقاضایی را از مجلس بنمایند. هیات رئیسه موظف است در اولین فرصت این درخواست را در مجلس مطرح نماید. پس از استماع توضیح کمیسیون، مجلس در این مورد تصمیم می‌گیرد. در صورت موجه بودن علت تاخیر، مجلس می‌تواند مهلت را تا پانزده روز دیگر تمدید نماید. در غیر این صورت، اعتبارنامه در جلسه بعد مجلس مطرح می‌گردد و نماینده معترض و در صورت نبودن معترض مخبر شعبه مربوطه دلایل عدم تایید صحت اعتبارنامه از طرف شعبه را در جلسه بیان می‌کند. پس از دفاع نماینده صاحب اعتبارنامه، مجلس وارد رای‌گیری می‌شود.
ماده 73- اخذ رای نسبت به اعتبارنامه مورد اعتراض مخفی و با ورقه مخصوص خواهد بود.
ماده 74- نمایندگانی که هنوز اعتبارنامه آنان به تصویب نرسیده حق دادن رای به جز در مورد اعتبارنامه نمایندگان و همچنین حق حضور در شعبه یا کمیسیون تحقیق، هنگام رسیدگی به اعتبارنامه خود را ندارند. در صورتی که از طرف شعبه یا کمیسیون یا با تقاضای خود برای ادای توضیحات دعوت شوند، حق رای نخواهند داشت ولی حق اظهارنظر دارند.
مبحث دوم
حقوق و تعهدات نمایندگان
اول – مصونیت نمایندگان
ماده 75- بر طبق اصل هشتاد و ششم (86) قانون اساسی نمایندگان مجلس در مقام ایفای وظایف نمایندگی در اظهارنظر خود کاملا آزادند و نمی‌توان آنها را به سبب نظراتی که در مجلس اظهار کرده‌اند یا آرائی که در مقام ایفای وظایف خود داده‌اند تعقیب یا توقیف کرد و یا از حقوق اجتماعی محروم نمود.
تبصره- وظایف نمایندگی شامل نطق قبل از دستور، بحث‌های داخل دستور، بحث‌های جلسات کمیسیون‌ها، اظهار نظراتی که برای اعمال اصل هشتاد و چهارم (84) قانون اساسی انجام می‌شود و سایر موارد نظارتی و قانونی است.

ماده 76- چنانچه به تشخیص هیات رئیسه نماینده‌ای در سخنان خود در جلسه علنی به کسی نسبت ناروا داده و یا هتک حرمت نماید، فرد مزبور می‌تواند در دفاع از خود، به صورت مکتوب به اتهام وارده پاسخ گوید. پاسخ ارسالی در صورتی که بیش از دو برابر اصل مطلب اظهار شده نبوده و متضمن توهین و افترا نباشد، در اولین فرصت در جلسه علنی قرائت خواهد شد.
ماده 77- اگر در ضمن مذاکره صریحا یا تلویحا نسبت سوئی به یکی از نمایندگان داده شود یا عقیده و اظهار او را برخلاف جوله دهند و نماینده مذکور برای رد آن نسبت به رفع اشتباه در همان جلسه یا در جلسه بعد اجازه نطق بخواهد بدون رعایت نوبت تا ده دقیقه اجازه نطق داده می‌شود.
دوم- تعهدات نمایندگان
ماده 78- نمایندگان براساس مسوولیت نمایندگی، متعهد و ملتزم به حفظ حیثیات مجلس و نمایندگان و رعایت نظم و نوبت و اجراء آیین‌نامه داخلی می‌باشند. در مواردی که نماینده‌ای رعایت تعهدات فوق را ننماید اقدامات ذیل به ترتیب از طرف رئیس به عمل خواهد آمد:
1- تذکر شفاهی در جلسه علنی.
2- اخطار در جلسه علنی.
3- اخطار و توبیخ مختلف در جلسه هیات رئیسه.
ماده 79- رئیس جلسه نسبت به نمایندگانی که از موضوع مذاکره خارج می‌شوند و یا بدون اجازه صحبت می‌کنند و همچنین نسبت به نمایندگانی که به واسطه عدم رعایت آیین‌نامه داخلی یا به انحاء دیگر رعایت نظامات مجلس را نمی‌نمایند تذکر می‌دهد.
ماده 80- در صورتی که رئیس به یکی از نمایندگان دوبار تذکر داد و نماینده مجددا از حدود نظم خارج گردید، رئیس به او اخطار می‌کند.
ماده 81- توبیخ که سبب درج در پرونده و گزارش در مجلس می‌شود در موارد ذیل اجراء می‌گردد:
1- در صورتی که نماینده‌ای پس از اخطار در همان جلسه از حدود نظم خارج شود.
2- در صورتی که نماینده‌ای ظرف مدت یک ماه چهار مرتبه در جلسات متوالی یا شش مرتبه در مجموع مورد تذکر واقع شده باشد.
3- کسانی که بیش از سه جلسه متوالی یا در مجموع پنج جلسه در یک ماه تاخیر غیرمجاز داشته باشند.
سوم- حقوق نمایندگان
ماده 82- مقرری نمایندگان براساس قانون نظام هماهنگ پرداخت کارکنان دولت و مخارج سمت نمایندگی با پیشنهاد هیات رئیسه و تصویب جلسه مشترک هیات رئیسه و کمیسیون برنامه و بودجه و محاسبات مجلس برای هر سال تعیین و جهت درج در بودجه سالیانه کشور به دولت ابلاغ می‌گردد. قبل از تصمیم مجدد در هر دوره مطابق مصوبه دوره قبل عمل خواهد شد.
چهارم- ماموریت‌ها
ماده 83- ماموریت‌های رسمی فردی و جمعی نمایندگان برای شرکت در سمینارها، اجلاس‌ها و بازدیدهای فنی و تخصصی در داخل و یا خارج از کشور با تصویب کمیسیون ذی‌ربط و تایید هیات رئیسه انجام خواهد شد نتایج حاصل از ماموریت به آن کمیسیون و هیات رئیسه مجلس تسلیم می‌گردد.
پنجم- تعطیلات و مرخصی‌ها
ماده 84- تعطیلات تابستانی مجلس در هر سال سی روز است که زمان آن با تشخیص مجلس تعیین می‌شود. هیات رئیسه می‌تواند در تنظیم برنامه جلسات علنی و کمیسیون‌ها به گونه‌ای عمل کند که نمایندگان در هر ماه یک هفته کاری هم برای رسیدگی به وظایف نمایندگی فرصت داشته باشند.
تبصره- در صورت ضرورت، رئیس مجلس می‌تواند با تقاضای حداقل پنجاه نفر از نمایندگان و یا درخواست دولت، با ذکر دلیل، در اوقات تعطیل، مجلس را به طور فوق‌العاده دعوت به انعقاد نماید.
ماده 85- نمایندگان یک ماه در هر سال حق استفاده از مرخصی با حقوق را دارند. استفاده از مرخصی ضروری بدون حقوق نیز، با موافقت هیات رئیسه، حداکثر یک ماه در سال خواهد بود و در صورت عدم استفاده می‌توانند در سال‌های بعد استفاده نمایند.
ماده 86- اجازه مرخصی تمام مدت یک جلسه یا قسمتی از جلسات مجلس با موافقت هیات رئیسه مجلس و در کمیسیون‌ها و شعب با روسای کمیسیون‌ها و شعب خواهد بود.
ماده 87- هیچ یک از نمایندگان قبل از تحصیل مرخصی نمی‌تواند غیبت نماید مگر با عذر موجه از قبیل بیماری یا حوادث غیرمترقبه.
ششم- غیبت نمایندگان
ماده 88- نماینده‌ای که بیش از یکصد ساعت متوالی یا دویست و پنجاه ساعت غیر متوالی از اوقات رسمی جلسات مجلس و کمیسیون را بدون عذر موجه در یک سال غیبت نماید، مستعفی شناخته خواهد شد. همچنین نماینده‌ای که به علت ناتوانی جسمی و یا بیماری بیش از چهار ما در یک سال غیبت موجه داشته باشد بنا به درخواست سی نفر از نمایندگان و تصویب دو سوم نمایندگان حاضر مبنی بر عجز وی از ایفای وظایف نمایندگی، سمت نمایندگی خود را از دست می‌دهد.
تبصره 1- تا یک هفته پس از اعلام رسمی مستعفی شناخته شدن نماینده، در صورتی که خود وی یا نماینده دیگر به غیر موجه بودن غیبت اعتراض کند و آن را تسلیم هیات رئیسه نماید، این اعتراض در اولین فرصت در مجلس مطرح می‌شود و پس از صحبت حداکثر دو مخالف و دو موافق (هر یک به مدت پانزده دقیقه) در صورتی که مجلس به موجه بودن غیبت نماینده مورد بحث رای داد، غیبت موجه شناخته خواهد شد.
یک نفر از هیات رئیسه به عنوان موافق و نماینده مورد بحث به عنوان مخالف برای صحبت، حق تقدم خواهند داشت.
تبصره 2- در صورتی که نماینده مستعفی شناخته شده به غیر موجه بودن غیبت خود اعتراض کرده باشد ولی در موقع طرح نتواند و یا نخواهد در مجلس حضور یابد، می‌تواند لایحه دفاعیه خود را برای طرح در مجلس حداکثر تا موقع طرح، تحویل مجلس نماید. در این صورت این لایحه با حق تقدم در فرصت مقرر برای صحبت مخالفین توسط یکی از منشی‌ها قرائت خواهد شد. مدت قرائت لایحه حداکثر نیم ساعت خواهد بود.
ماد 89- به غیبت و تاخیر غیر موجه حقوق تعلق نمی‌گیرد.
ماده 90- محاسبه ساعات غیبت در کمیسیون‌ها با روسای کمیسیون‌ها و در جلسات رسمی مجلس با هیات رئیسه می‌باشد و در هر دو صورت، اعلان رسمی غیبت با هیات رئیسه مجلس خواهد بود. هیات رئیسه موظف است غیبت و تاخیر غیر موجه نمایندگان در کمیسیون‌ها را هر ماه به اطلاع نمایندگان برساند.
ماده 91- غیبت، تاخیر غیر موجه نمایندگان پیش از پایان جلسه مجلس اعلان و در صورت مذاکرات مجلس ثبت خواهد شد.
تبصره- غیبت غیر موجه از دو جلسه کمیسیون در حکم غیبت از یک جلسه رسمی مجلس می‌باشد.
هفتم- استعفاء نماینده و نحوه بررسی آن
ماده 92- هر نماینده که اعتبارنامه او به تصویب رسیده است می‌تواند از مقام نمایندگی استعفاء دهد. پذیرش استعفاء موکول به تصویب مجلس است.
ماده 93- نماینده تقاضای استعفاء مدلل خود را به عنوان رئیس مجلس شورای اسلامی می‌نویسد و رئیس مجلس آن را در اولین جلسه علنی و بدون قرائت متن، اعلام و در دستور کار هفته بعد می‌گذارد. نماینده می‌تواند قبل از شروع بررسی در مجلس تقاضای استعفاء خویش را مسترد دارد.
ماده 94- بررسی تقاضای استعفاء بدین ترتیب خواهد بود که ابتدا تقاضای استعفاء قرائت شده و سپس شخص متقاضی استعفاء یا نماینده دیگر به تعیین او تقاضای دفاع خواهد نمود. مدت قرائت تقاضای استعفاء و توضیح نماینده متقاضی استعفاء حداکثر نیم ساعت است. مخالف یا مخالفین نیز حداکثر نیم ساعت می‌توانند صحبت کنند و پس از آن رای‌گیری به عمل می‌آید.
در صورت تصویب تقاضای استعفاء مراتب از طریق هیات رئیسه به وزارت کشور اعلام می‌شود تا طبق قانون انتخابات اقدام نماید.
تبصره- هرگاه نماینده متقاضی استعفاء برای طرح تقاضای استعفای خود در مجلس حاضر نشود و کسی را هم برای دفاع از خود تعیین ننماید متن تقاضای استعفاء قرائت و در صورت وجود مخالف حداکثر به مدت پانزده دقیقه صحبت خواهد کرد و سپس رای‌گیری به عمل می‌آید.
ماده 95- هر گاه تقاضای استعفاء تعدادی از نمایندگان به نحوی باشد که مانع از تشکیل جلسه رسمی گردد قابل طرح در مجلس نیست.

فصل سوم

گردش کار مجلس
مبحث اول
جلسات مجلس
ماده 96- انعقاد رسمی جلسات و اعتبار اخذ رای منوط به حضور حداقل دو سوم مجموع نمایندگان می‌باشد. اکثریت مطلق وقتی حاصل می‌شود که بیش از نصف نمایندگان حاضر، رای مثبت دهند، مگر در مواردی که قانون اساسی و یا در این آیین‌نامه نصاب دیگری تعیین شده باشد.
تبصره 1- برای ادامه مذاکراتی که منجر به اتخاذ تصمیم و یا اخذ رای نمی‌شود حضور حداقل نصف نمایندگان کافی است.
تبصره 2- جلسات رسمی با تلاوت آیاتی چند از قرآن مجید به تشخیص هیات رئیسه که حتی‌الامکان متناسب با جلسه آن روز باشد آغاز خواهد شد.
ماده 97- نمایندگان باید در روزی که قبلا برای تشکیل جلسه رسمی معین می‌شود در مجلس حاضر شوند. در صورت تاخیر بدون عذر موجه از طرف هیات رئیسه توبیخ خواهند شد. همچنین، هر یک از نمایندگان که در موقع اخذ رای با اعلام قبلی رئیس مجلس شورای اسلامی مبنی بر منع خروج از جلسه بدون عذر موجه خارج شود، مستحق توبیخ خواهد بود و در صورت تکرار تاخیر و غیبت، مقررات آیین‌نامه از طرف هیات رئیسه درباره او اجرا خواهد شد. اسامی نمایندگانی که سه بار غیبت غیر موجه در یک ماه داشته باشند در روزنامه‌ها درج خواهد شد.
ماده 98- تشخیص عده حضار با استفاده از تابلو است که در اول هر جلسه و قبل از اخذ آراء به وسیله رئیس جلسه باید اعلام شود.
تبصره- در صورتی که تابلو خراب شود، حداکثر تا پایان همان جلسه تشخیص عده حاضر با منشیان خواهد بود و هیات رئیسه موظف است قبل از انعقاد جلسه بعد به تعمیر و اصلاح تابلو اقدام نماید.
ماده 99- حداکثر مدت برای هر جلسه رسمی چهار ساعت است که یکسره و یا با فاصله تنفس می‌باشد، مگر در موارد ضروری که به تشخیص رئیس و تصویب مجلس خواهد رسید. غایبین بعد از تنفس نیز مشمول مقررات مربوط به غیبت و تاخیر خواهند بود.
تبصره- وقت دستور جلسات رسمی مجلس چنان تنظیم خواهد شد که جز در موارد اضطراری با اول وقت ادای نماز برخورد نداشته باشد.
ماده 100- اعضای هیات رئیسه مجلس باید در ساعتی که قبلا برای تشکیل جلسات تعیین می‌شود، حاضر شوند و در صورت تاخیر یا غیبت بدون عذر موجه با تشخیص رئیس بر طبق این آیین‌نامه جریمه می‌شوند.
ماده 101- تشکیل جلسات و رعایت ترتیب مذاکرات و اجرای آیین‌نامه و حفظ نظم جلسه طبق این آیین‌نامه به عهده رئیس جلسه است.
ماده 102- دستور هفتگی مجلس باید به ترتیب وصول طرح‌ها و لوایح از کمیسیون‌ها توسط هیات رئیسه مجلس تهیه و پس از چاپ و توزیع بر تابلو مخصوص نصب شود. رعایت ترتیب مذکور الزامی است. طرح‌ها و لوایحی که دارای اولویت باشند ممکن است بنا به تقاضای دولت و یا پانزده نفر از نمایندگان و با موافقت هیات رئیسه خارج از ترتیب وصول، در دستور هفتگی مجلس قرار گیرد. این دستور، به شرط پیشنهاد دولت و یا پانزده نفر از نمایندگان و تصویب مجلس، فقط یکبار دیگر قابل تغییر خواهد بود.
تبصره- در صورتی که پنجاه نفر از نمایندگان برای طرح یا لایحه‌ای تقاضای اولویت‌کنند هیات رئیسه موظف است آن را در دستور هفتگی مجلس قرار دهد.
ماده 103- در صورت اضطرار که رعایت امنیت کشور ایجاب کند، به تقاضای کتبی رئیس جمهور یا یکی از وزراء یا ده نفر از نمایندگان، جلسه غیر علنی تشکیل می‌شود. در این صورت، تقاضاکنندگان ادله خویش را مبنی بر وجود شرایط اضطرار و اقتضای امنیت کشور و در نتیجه لزوم برگزاری غیر علنی جلسه رسمی مجلس، حداکثر تا مدت پانزده دقیقه، متوالیا و یا متناوبا در دو نوبت، ارائه و سپس یک نفر به عنوان مخالف حداکثر تا پانزده دقیقه صحبت می‌کند، در صورت تصویب دو سوم حاضران، کار رسیدگی در جلسه غیر علنی ادامه می‌یابد، در غیر این صورت جلسه به حالت علنی بازگشته و به روال عادی عمل خواهد کرد.
تبصره 1- مصوبات مجلس غیر علنی در صورتی معتبر است که با حضور شورای نگهبان به تصویب سه چهارم مجموع نمایندگان برسد.
تبصره 2- تشخیص رفع شرایط اضطراری برای انتشار مذاکرات و مصوبات جلسات غیر علنی برای اطلاع عموم با مجلس است که با پیشنهاد حداقل ده نفر از نمایندگان و مذاکره به نحو مقرر در همین ماده، در جلسه غیر علنی و تصویب اکثریت حاضرین در مجلس عملی می‌گردد.
ماده 104- رئیس هر جلسه قبل از ختم هر جلسه، روز و ساعت تشکیل و دستور جلسه بعد را اعلام می‌کند که در صورت مذاکرات درج شود، مگر در موارد اضطراری (به تشخیص هیات رئیسه) که حداقل بیست و چهار ساعت قبل از تشکیل جلسه، باید به طور رسمی اعلام شود.
ماده 105- در صورتی که در مجلس بی‌نظمی و تشنج بوجود آید که مانع ادامه کار مجلس باشد و رئیس نتواند از آن جلوگیری کند، در جای خود قیام می‌نماید. هرگاه برخاستن رئیس موجب آرامش نشود جلسه را به مدت پانزده دقیقه به عنوان تنفس تعطیل می‌کند و نمایندگان از جلسه خارج می‌شوند و پس از انقضای پانزده دقیقه مجددا جلسه تشکیل می‌شود. هرگاه بی‌نظمی و تشنج تجدید شود، رئیس جلسه را ختم و آن را به روز دیگری موکول می‌نماید.
مبحث دوم
نطق‌ها و مذاکرات
اول- نطق‌ها
ماده 106- در هر جلسه رسمی دو نفر از نمایندگان می‌توانند به نوبت و طبق فهرستی که قبلا به قید قرعه تنظیم شده است، حداکثر به مدت ده دقیقه نطق قبل از دستور نمایند. هر نماینده می‌تواند تمام یا حداقل سه دقیقه از وقت خود را به دیگری واگذار نماید. همچنین نماینده‌ای که نطق قبل از دستور دارد می‌تواند علاوه بر وقت خود، حداکثر ده دقیقه از وقت دیگر ناطقین همان جلسه استفاده نماید. دو نفر دیگر از نمایندگانی که به جهت مسائل فوری و اضطراری حداکثر تا یک ساعت قبل از شروع جلسه (تا هفت صبح) متقاضی نطق قبل از دستور باشند و در لوحه مخصوص ثبت‌نام کرده باشند، حداکثر به مدت پنج دقیقه می‌توانند نطق نمایند. در صورتی که بیش از دو نفر از نمایندگان متقاضی وقت اضطراری باشند، هیات رئیسه به قید قرعه به دو نفر وقت خواهد داد.
هیچ یک از نمایندگان نمی‌توانند ظرف مدت دو ماه بیش از یک بار از وقت اضطراری استفاده نمایند.
ماده 107- در هر جلسه قبل از ورود در دستور، رئیس مجلس می‌تواند در مورد گزارش حوادث مهم و مسائل فوری روز مطالبی را که آگاهی مجلس از آن ضروری باشد به اطلاع نمایندگان برساند. حداکثر مدت برای این مطالب پانزده دقیقه خواهد بود.
ماده 108- ترتیب و مدت نطق‌ها بدین شرح است:
الف- مدت نطق در جلسه علنی به شرح زیر خواهد بود:
1- برای استیضاح یک وزیر دو ساعت و برای استیضاح دولت یا بیش از یک وزیر چهار ساعت. استیضاح‌کنندگان می‌توانند از بین خود یک یا چند نفر را برای بحث در موضوع استیضاح معرفی نمایند، ولی در هر حال مجموع نطق‌های استیضاح‌کنندگان نباید از مدت فوق تجاوز نماید.
2- برای اظهارات مجموع مخالفین و نیز مجموع موافقین در مورد اصل هر طرح و لایحه در شور اول و نیز برای توجیه طرح‌ها و لوایح قانونی و توضیحات مخبر و یا نماینده دولت که از لایحه دفاع می‌نماید چهل و پنج دقیقه. در مورد لوایح مفصل می‌توان اوقات فوق را با پیشنهاد رئیس و یا ده نفر از نمایندگان و تصویب مجلس تا دو برابر افزایش داد.
تبصره- در اصل طرح‌ها و لوایح که موافقین و یا مخالفین ثبت‌نام کرده‌اند، هر کدام حداکثر در موافقت یا در مخالفت، ده دقیقه صحبت خواهد کرد.
3- برای هر یک از موافقان و مخالفان در برنامه و معرفی اعضاء دولت حداکثر نیم ساعت.
4- سوال از وزیر و همچنین توضیحات تکمیلی در مورد استیضاح، حداکثر پانزده دقیقه.
تبصره- نماینده می‌تواند در توضیح مسائل خود پنج دقیقه و پس از ارائه تمام یا قسمتی از پاسخ وزیر، ده دقیقه صحبت نماید. جواب وزیر که باید مربوط به موضوع سوال باشد جمعا نباید از بیست دقیقه تجاوز نماید. وزیر می‌تواند استفاده از قسمتی از وقت خود را به بعد از صحبت نهایی سوال کننده موکول نماید.
5- برای موارد ذیل هر یک پنج دقیقه:
- دفاع از توهین و تحریف نطق.
- مخالفت و موافقت نسبت به هر یک از مواد طرح‌ها و لوایح.
- توضیح پیشنهاد اصلاحی نسبت به مواد طرح‌ها و لوایح اعم از فردی و جمعی.
- توجیه پیشنهاد کفایت مذاکرات و یا مخالفت با آن.
- توضیح پیشنهاد فوریت و عدم فوریت.
- پیشنهاد مسکوت ماندن طرح و یا لایحه و مخالفت با آن.
- پیشنهاد تنفس.
- پیشنهاد اخذ رای مخفی.
- تذکر آیین‌نامه‌ای و یا اخطار قانون اساسی.
- پیشنهاد انواع رای در مورد استیضاح.
ب- در تمام موارد مذکور در بند (الف)، در صورتی که ضرورت اقتضاء کند ممکن است استثنائا بدون مذاکره و با پیشنهاد رئیس یا ده نفر از نمایندگان و تصویب مجلس، مدت نطق و شور اضافه شود.
ج- مذاکره در باب کلیات لایحه بودجه سالانه کشور ده ساعت و برای هر نطق بیست دقیقه و برای متمم بودجه و یک دوازدهم یا دو دوازدهم پنج ساعت و برای هر ناطق پانزده دقیقه خواهد بود.
د- مدت نطق برای مسائل مهم مربوط به سیاست خارجی از قبیل عهدنامه‌ها و مقاوله‌نامه و موافقتنامه‌های بین‌المللی حداکثر سه ساعت و برای هر ناطق حداکثر پانزده دقیقه خواهد بود.
ماده 109- ناطق نباید از موضوع مورد بحث خارج شود.
هرگاه رئیس تشخیص دهد که ناطق از موضوع خارج شده و در ضمن یک نطق، دو نوبت به وی تذکر خروج از موضوع را بدهد و باز ادامه دهد، دفعه سوم می‌‌تواند وی را از ادامه نطق در آن موضوع در تمام جلسه منع نماید، مگر این که مجلس ادامه صحبت را تایید کند.
ماده 110- قطع کلام ناطق و عدم مراعات سکوت از طرف نمایندگان و هرگونه تهمت و توهین و ایرادگیری‌های شخصی و حرکات و تظاهراتی که موجب بی‌نظمی مجلس باشد ممنوع است و مرتکب مشمول مجازات‌های مندرج در این آیین‌نامه خواهد گردید. رئیس مجلس شورای اسلامی مسوول جلوگیری از این تخلفات است.
دوم- مذاکرات
ماده 111- موضوعاتی که طبق دستور در مجلس مطرح می‌شود باید یک ساعت قبل از موقع انعقاد جلسه در ورقه مخصوصی که خارج از جلسه نصب می‌گردد، ثبت شود تا مخالف و موافق، در صورت تمایل، با تفکیک کلیات و هر یک از مواد، در آن ورقه در ستون مخصوص، شخصا ثبت‌نام نمایند. حق تقدم نطق با کسانی است که ثبت‌نام کرده باشند که در این صورت، یک مخالف و یک موافق به ترتیب نطق خواهند کرد. در صورتی که مخالف یا موافقی ثبت‌نام نکرده باشد، نمایندگان مخالف و موافق در مجلس می‌توانند کتبا نوبت بگیرند و به تناوب صحبت کنند.
اگر هیچ موافقی وجود نداشته باشد، مخالفان می‌توانند به نوبت صحبت کنند و اگر مخالفی موجود نباشد غیر از نماینده دولت و یا مخبر به عنوان موافق کسی صحبت نخواهد کرد.
تبصره- در صورتی که موضوعی در دستور کار مجلس قرار گیرد و به دلایلی مطرح نشود و همان موضوع در جلسه بعد مجلس مطرح شود برگ ثبت‌نام مخالف و موافق اولیه معتبر است.
ماده 112- مذاکرات کامل هر جلسه همراه با مصوبات ضبط و ثبت و حداکثر چهل و هشت ساعت پس از آن، بین نمایندگان توزیع می‌شود. نماینده‌ای که در صورت مشروح مذاکرات مطلبی برخلاف اظهارات او ثبت شده باشد، بطور اختصار می‌تواند فقط نسب به همان مورد در جلسه رسمی تذکر دهد و بعدا اصلاح آن قسمت از مذاکرات، در مجموعه مذاکرات مجلس درج می‌شود. صورت مذاکرات جلسات باید به امضای رئیس یا نایب رئیس مجلس شورای اسلامی که آن جلسه را اداره نموده است برسد.
ماد 113- هرگاه هنگام بحث درباره طرح‌ها و لوایح، رئیس جمهور و معاونان او، وزیران و معاونان آنان و همچنین مخبرین کمیسیون‌های مربوطه لازم بدانند در موضوع مورد بحث با رعایت مواد طرح شده صحبت کنند، برابر مدت تعیین شده در آیین‌نامه به آنان اجازه داده خواهد شد.
ماده 114- به جز مذاکرات مربوط به استیضاح و لایحه بودجه، در صورتی که حداقل دو مخالف و در صورت وجود، دو موافق نسبت به طرح یا لایحه‌ای صحبت کرده باشند، هر یک از نمایندگان می‌توانند کتبا کفایت مذاکرات را پیشنهاد کنند. اولین نماینده پیشنهاددهنده دلایل خود را به عنوان موافق اظهار می‌دارد و اگر مخالفی باشد علل مخالفت خود را بیان می‌کند و آنگاه رای گرفته می‌شود. در صورتی که پیشنهاد کفایت مذاکرات به تصویب نرسید و در ادامه مذاکرات برای بار دوم پیشنهاد کفایت مذاکرات داد شد بدون توضیح رای گرفته می‌شود. پس از رای به کفایت مذاکرات و اعلام ختم آن از طرف رئیس، به دیگر نمایندگان موافق و مخالف در آن باب اجازه نطق داده نمی‌شود.
ماده 115- هرگاه نمایندگان در رابطه با مسائل مهم مملکتی و یا بین‌المللی و مناسبت‌های خاص لازم بدانند می‌توانند بیانیه صادر کنند و هیات رئیسه موظف است چنانچه بیانیه صادره به امضاء حداقل نصف به علاوه یک مجموع نمایندگان رسیده باشد آن را در پایان جلسه علنی مجلس قرائت کند.
ماده 116- گزارش نهایی کمیسیون اصل نودم (90) قانون اساسی پس از ارائه به هیات رئیسه مجلس، در صورتی که مربوط به عموم باشد، بدون رعایت نوبت در دستور کار قرار می‌گیرد و در اولین جلسه علنی قرائت خواهد شد.
ماد 117- روسای جمهور، نخست‌وزیران، روسای مجلس و مقامات عالی‌رتبه کشورهای دیگر که به دعوت مقامات جمهوری اسلامی ایران به ایران می‌آیند و بنا به صلاحدید همتای آنان و تصویب هیات رئیسه مجلس حضورشان در جلسه رسمی و علنی به مصلحت باشد می‌توانند در جلسه حاضر و عنداللزوم سخنرانی نمایند.
مبحث سوم
آراء
اول- کمیت آراء
ماده 118- مصوبات مجلس با رای موافق اکثریت مطلق حاضرین معتبر است، مگر در مواردی که در قانون اساسی و یا این آیین‌نامه نصاب دیگری معین شده باشد.
ماده 119- کلیه انتخاباتی که در مجلس و کمیسیون‌ها و شعب به عمل می‌آید، اعم از این که فردی یا جمعی باشد به استثناء انتخاب رئیس، اعضاء حقوقدان شورای نگهبان که با اکثریت مطلق عده حاضر انتخاب می‌شوند و موارد دیگری که در این آیین‌نامه حد و نصاب دیگری برای آن تعیین شده است با رای اکثریت نسبی است و در صورت تساوی آراء، به تعداد مورد نیاز از منتخبین به حکم قرعه تعیین می‌شود. اسامی کلیه نامزدها با تعداد آراء آنان توسط رئیس جلسه اعلام می‌شود.
ماده 120- رای‌گیری نسبت به موارد زیر با اکثریت خاص و به ترتیب ذیل خواهد بود:
الف- اکثریت دوسوم حاضران:
1- تصویب آیین‌نامه داخلی مجلس و تفسیر آن.
2- تصویب تشکیل جلسه غیرعلنی مجلس.
3- تصویب تقاضای دو و سه فوریت طرح‌ها و لوایح.
ب- اکثریت دوسوم مجموع نمایندگان:
1- تصویب درخواست مراجعه به آراء عمومی.
2- تصویب عدم کفایت رئیس جمهور.
دوم- کیفیت آراء
ماده 121- رای‌گیری در مجلس به یکی از روش‌های ذیل انجام می‌گیرد:
1- با دستگاه الکترونیکی.
2- علنی با ورقه.
3- مخفی با ورقه.
ماده 122- هیات رئیسه مجلس موظف است مجلس را به وسایل پیشرفته الکترونیکی مجهز نماید تا شمارش عده حاضران در مجلس و اعلام رای مخالف، موافق و ممتنع با وسایل مذکور ممکن و میسر گردد و نتیجه آراء را در معرض دید نمایندگان قرار دهد. در موارد نقص فنی دستگاه‌ها حداکثر برای یک هفته رای‌گیری با قیام و قعود یا طرق دیگر انجام خواهد شد. تمدید این مهلت با تصویب مجلس خواهد بود.
ماده 123- در مورد ذیل اخذ رای علنی با ورقه خواهد بود:
هرگاه حداقل ده نفر از نمایندگان به جای استفاده از دستگاه الکترونیکی و یا قیام و قعود رای علنی با ورقه را تقاضا نمایند، ابتدائا بدون بحث نسبت به درخواست، رای‌گیری به عمل می‌آی و در صورت تصویب درخواست، اصل موضوع با ورقه و به طور علنی به رای گذاشته می‌شود.
ماده 124- در رای علنی با ورقه، هر نماینده دارای سه نوع کارت سفید، کبود و زرد است که اسم آن نماینده روی کارت‌ها چاپ شده است، کارت سفید علامت قبول، کارت کبود علامت رد و کارت زرد علامت امتناع است. هنگام اخذ رای علنی با ورقه، نمایندگان کارت سفید یا کبود یا زرد خودشان را با نظارت منشیان در گلدان‌ها می‌ریزند. نمایندگانی که رای ندهند و یا بعد از اعلام اخذ رای از تالار جلسه خارج شوند، ممتنع محسوب می‌شون.
تبصره- اسامی موافقین، مخالفین و ممتنعین و کسانی که در رای‌گیری شرکت نکرده و یا بعد از اعلام اخذ رای از تالار خارج شده‌اند، بدون این که در جلسه قرائت شود، در صورت مشروح مذاکرات مجلس ثبت می‌گردد.
ماده 125- در موارد ذیل اخذ رای مخفی با ورقه الزامی است:
1- انتخاب اعضای هیات رئیسه، حقوقدانان شورای نگهبان، نمایندگان مجلس در نهادها و هیات‌ها، مجامع و شوراها و سایر انتخابات راجع به اشخاص.
2- انتخابات داخلی شعب و کمیسیون‌ها.
3- رای اعتماد و عدم اعتماد به وزیران و هیات وزیران و رای عدم کفایت به رئیس جمهور.
4- رای نسبت به اعتبارنامه نمایندگان.
تبصره- هیات رئیسه موظف است کارت‌های مخصوصی برای رای‌گیری مخفی تهیه و در اختیار نمایندگان قرار دهد. رای‌‌گیری به وسیله هرگونه ورقه و کارتی غیر از این اوراق معتبر نخواهد بود.
ماده 126- در مواردی که نتیجه اخذ رای با قیام و قعود بلافاصله توسط دو نفر از منشیان هیات رئیسه و یا ظرف مدت پانزده دقیقه بعد از اعلام رای مذکور توسط بیست و پنج نفر از نمایندگان حاضر در مجلس مورد تردید باشد بدون بحث با ورقه نسبت به تردید به عمل آمده رای‌گیری خواهد شد. در صورتی که درخواست تردیدکنندگان به تصویب نصف به علاوه یک نمایندگان حاضر در جلسه برسد نتیجه آن ملاک عمل قرار خواهد گرفت. چنانچه تردید در پانزده دقیقه آخر جلسه باشد می‌توان در جلسه بعد نسبت به تردید رای‌گیری نمود.
تبصره 1- تردیدکنندگان باید اسامی خود را شخصا در برگ مخصوصی در جایگاه هیات رئیسه ثبت و امضاء نمایند.
تبصره 2- تردیدکنندگان پس از گذشت مدت پانزده دقیقه از زمان رای‌گیری نمی‌توانند از درخواست خود انصراف بدهند.
سوم- اعلام نتیجه رای
ماده 127- به مجرد اعلام اخذ رای، توسط رئیس جلسه تعداد نمایندگان حاضر در جلسه به استناد دستگاه شمارش‌گر اعلام و بلافاصله اخذ رای به عمل می‌آید. در موارد نقض فنی دستگاه شمارش‌گر عده حاضران مستند به شمارش اکثریت منشیان خواهد بود.
ماده 128- در کلیه موارد، نتیجه رای مجلس باید صریحا به وسیله رئیس اعلام گردد.
ماده 129- اسامی کلیه تقاضاکنندگان رای مخفی یا رای علنی با ورقه در صورت مشروح مذاکرات مجلس ثبت خواهد شد.

باب دوم

وظایف و اختیارات
مجلس شورای اسلامی

فصل اول- قانونگذاری
مبحث اول
طرح‌ها و لوایح قانونی
اول- طرح‌های قانونی
ماده 130- طرح‌های قانونی با امضاء و ذکر نام حداقل پانزده نفر از نمایندگان در مجلس به رئیس تسلیم می‌شود و پس از اعلام وصول و قرائت عنوان آن توسط رئیس مجلس شورای اسلامی یا یکی از منشیان، در همان جلسه به کمیسیون‌های مربوط ارجاع می‌شود. این طرح‌ها پس از ارجاع به کمیسیون‌های ذی‌ربط چاپ و توزیع و نسخه‌ای از آن توسط رئیس برای وزیر یا وزیران مربوط ارسال می‌گردد. طرح‌ها نیز همانند لوایح، باید دارای موضوع و عنوان مشخص باشند و دلایل لزوم تهیه و پیشنهاد آن در مقدمه به وضوح درج شود و همچنین دارای موادی متناسب با اصل موضوع و عنوان طرح نیز باشد.
ماده 131- امضاء‌کنندگان طرح‌های قانونی حق دارند در کمیسیون مربوط که طرح آنها مطرح است، برای ادای توضیح حاضر شوند و کمیسیون تاریخ بحث پیرامون طرح را کتبا به آنان اعلام می‌نماید.
ماده 132- پس از اعلام وصول طرح قانونی، چنانچه جمعی از امضاءکنندگان تقاضای کتبی استرداد آن را بنمایند به طوری که امضاء کنندگان باقی مانده کمتر از پانزده نفر گردند، در صورتی که تقاضای استرداد قبل از تصویب طرح در شور اول باشد طرح مسترد و گزارش آن به مجلس داده خواهد شد و در صورتی که طرح در شور اول به تصویب رسیده باشد پس از توضیح یک نفر از تقاضاکنندگان و صحبت یک نفر مخالف، با رای مجلس، طرح قابل استرداد می‌باشد.
ماده 133- اگر طرحی مورد تصویب مجلس یا کمیسیون‌های موضوع اصل هشتاد و پنجم (85) قانون اساسی واقع نشد بدون تغییر اساسی تا شش ماه دیگر نمی‌توان آن را مجددا به مجلس پیشنهاد نمود مگر با تقاضای کتبی پنجاه نفر نماینده و تصویب مجلس.
دوم- لوایح قانونی
ماده 134- لوایح قانونی که از طرف دولت به مجلس پیشنهاد می‌شود، باید:
1- دارای موضوع و عنوان مشخص باشد.
2- دلایل لزوم تهیه و پیشنهاد آن در مقدمه لایحه به وضوح درج شود.
3- دارای موادی متناسب با اصل موضوع و عنوان لایحه باشد.
ماده135- طبق اصل هفتاد و چهارم (74) قانون اساسی کلیه لوایح قانونی تقدیمی به مجلس باید به امضاء رئیس جمهور و وزیر یا وزراء مسوول رسیده باشد. در صورت نداشتن وزیر مسوول، امضاء رئیس جمهور کافی است.
ماده 136- لوایح قانونی با رعایت اصل هفتاد و چهارم (74) قانون اساسی باید در جلسه علنی مجلس توسط وزیر مربوط و یا نماینده دولت تقدیم گردد و در موقع طرح آن نیز باید وزیر مربوط یا یکی از وزراء به تناسب موضوع حاضر باشد.
معاونان امور مجلس رئیس جمهور و وزراء و سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور، رئیس یا رابط امور مجلس شورای عالی استان‌ها که رسما به مجلس معرفی شده باشند، می‌توانند به جای رئیس جمهور و وزراء در جلسات مجلس و کمیسیون‌ها برای توضیح و دفاع لازم حضور یابند.
ماده 137- استرداد لوایح قانونی با تصویب هیات وزیران به ترتیب ذیل امکان‌پذیر خواهد بود:
1- در صورتی که استرداد پیش از تصویب کلیات لایحه در شور اول مجلس باشد رئیس جمهور یا وزیر مربوط کتبا با ذکر دلیل آن را مسترد می‌نماید و گزارش آن در جلسه علنی اعلام می‌شود.
2- در صورتی که استرداد پس از تصویب کلیات لایحه و در هر مرحله تا پیش از تصویب نهایی باشد، وزیر مربوط یا نماینده امور مجلس دولت می‌تواند با ذکر دلیل در جلسه علنی مجلس و صحبت یک نفر مخالف هر یک به مدت ده دقیقه و تصویب مجلس آن را مسترد نماید.
ماده 138- لوایح قانونی پس از تقدیم به مجلس، در جلسه علنی از طرف رئیس مجلس شورای اسلامی به کمیسیون‌های مربوط ارجاع و سپس در اختیار نمایندگان قرار می‌گیرد.
ماده 139- یک نسخه از کلیه طرح‌ها و لوایحی که تقدیم مجلس می‌شود پس از اعلام وصول آن در اختیار مطبوعات قرار می‌گیرد.
سوم – طرح‌های شورای عالی استان‌ها
ماده 140- طرح‌های مصوب شورای عالی استان‌ها که باید دارای عنوان و مقدمه توجیهی مشخص و مواد متناسب باشد، مستقیما یا توسط دولت به مجلس تقدیم می‌شود. وصول این طرح‌ها توسط رئیس اعلام و برای بررسی به کمیسیون ذی‌ربط ارجاع و سپس چاپ و بین نمایندگان توزیع و نسخه‌ای از آن نیز برای هیات وزیران به منظور حضور و دفاع از مواضع خود ارسال می‌شود.
تبصره- نحوه رسیدگی به این طرح‌ها و نیز تقاضای استرداد آنها مشابه لوایح دولت خواهد بود.
چهارم- مقررات مشترک طرح‌ها و لوایح
ماده 141- در ابتدای هر دوره قانونگذاری، هیات رئیسه صورتی از طرح‌ها و لوایحی را که معوق مانده به وسیله اداره کل قوانین تهیه می‌کند و در اختیار نمایندگان می‌گذارد و صورتی نیز برای دولت ارسال می‌دارد. هر یک از طرح‌ها و لوایح معوقه که لزوم رسیدگی به آن به وسیله بیست و پنج نفر از نمایندگان یا از طرف دولت تقاضا شود، طبق آیین‌نامه به کمیسیون‌های مربوطه ارجاع می‌شود و کمیسیون‌ها رسیدگی را به ترتیب مندرج در این آیین‌نامه انجام می‌دهند. هرگاه شور اول آن طرح‌ها یا لوایح قبلا خاتمه یافته باشد رسیدگی به طرح یا لایحه با پیشنهاد کمیسیون و تصویب مجلس یک شور انجام خواهد شد. در صورت تغییر دولت، چنانچه دولت جدید رسما استرداد لوایحی را اعلام کرده باشد، آن لوایح از جریان خارج خواهد شد.
ماده 142- نمایندگان مجلس و دولت نمی‌توانند یک طرح یا لایحه قانونی را که بیش از یک موضوع دارد به عنوان ماده واحده پیشنهاد و تقاضای تصویب نمایند. در صورتی که طرح یا لایحه مشتمل بر بیش از یک موضوع باشد، باید مواد و تبصره‌ها جزء به جزء طرح و مورد شور قرار گیرد. هیات رئیسه موظف است قبل از اعلام وصول طرح‌ها و لوایح مفاد این ماده را رعایت نماید.
مبحث دوم
مراحل بررسی و تصویب طرح‌ها و لوایح عادی
ماده 143- بررسی و تصویب تمام طرح‌ها و لوایح، به استثنای مواردی که در این آیین‌نامه برای شور در آنها ترتیب خاص دیگری معین شده باشد، به ترتیب ذیل دو شوری خواهد بود:
اول- شور اول
ماده 144- رئیس جلسه مکلف است وصول کلیه طرح‌ها و لوایح عادی را که به مجلس تقدیم می‌شود با رعایت اصل هفتاد و پنجم (75) قانون اساسی در همان جلسه و یا حداکثر دو جلسه بعد مجلس اعلام و همزمان به کمیسیون‌های مربوطه ارجاع نماید و به دستور وی فورا تکثیر و در اختیار نمایندگان قرار گیرد.
الف- بررسی طرح‌ها و لوایح در کمیسیون‌ها
ماده 145- طرح‌ها و لوایحی که جنبه‌های مختلف داشته و علاوه بر کمیسیون اصلی به کمیسیون دیگری هم ارتباط پیدا می‌نماید، از طرف رئیس مجلس شورای اسلامی پس از مشخص نمودن کمیسیون‌های فرعی به کمیسیون‌های ذی‌ربط ارجاع می‌شود تا نسبت به قسمتی که مربوط به آن کمیسیون‌هاست شور و بررسی به عمل آورده و ظرف ده روز که با موافقت کمیسیون اصلی تا ده روز دیگر قابل تمدید است، گزارش آن را تهیه و به کمیسیون اصلی ارسال نمایند. کمیسیون اصلی، رسیدگی به طرح‌ها و لوایح ارجاعی را پس از ده روز دریافت نظر کمیسیون‌های فرعی و دعوت نمایندگان آن شروع خواهد کرد. گزارش نهایی که شامل گزارش کمیسیون اصلی و گزارش کمیسیون‌های فرعی است توسط کمیسیون‌ اصلی برای طرح و بررسی در مجلس تقدیم می‌گردد.
چنانچه رسیدگی به تمام یا قسمت عمده طرح یا لایحه‌ای از طرف رئیس مجلس علاوه بر کمیسیون اصلی به یک یا چند کمیسیون دیگر ارجاع شده باشد و نظر کمیسیون‌های فرعی در کلیات با نظر کمیسیون اصلی متفاوت باشد، مخبر یا یکی از اعضاء آن کمیسیون‌ها می‌توانند نظر کمیسیون‌ خود را توضیح دهد.
تبصره- در مواردی که کمیسیون یا کمیسیون‌هایی به نحوه ارجاع طرح یا لایحه معترض باشند مراتب اعتراض خود را به هیات رئیسه اعلام می‌کنند، هیات رئیسه موظف است در اولین فرصت به موضوع رسیدگی و اتخاذ تصمیم نماید.
ماده 146- گزارش رد یا تصویب و تغییر یا تکمیل هر طرح یا لایحه‌ای که به کمیسیون ارجاع می‌شود باید، ظرف مدتی که از طرف هیات رئیسه مجلس با توافق کمیسیون مربوطه معین و اعلام می‌شود و از یک ماه از تاریخ وصول به دفتر کمیسیون تجاوز نخواهد کرد، به مجلس ارسال شود. در صورت تجاوز از مدت تعیین شده، هر یک از نمایندگان یا دولت حق دارد از مجلس تقاضا نماید که آن را با حق تقدم طبق ضوابط این آیین‌نامه، در دستور مجلس قرار دهد.
در مورد طرح‌ها و لوایح مفصل، هرگاه کمیسیون نتوانست رسیدگی به آن را در مدت تعیین شده تمام کند، باید موضوع را به رئیس مجلس گزارش دهد. در این صورت با پیشنهاد کمیسیون مربوطه و تصویب هیات رئیسه این مدت تمدید می‌گردد.
ماده 147- پیشنهاددهندگان می‌توانند در کمیسیون مربوطه حاضر شوند و توضیحات لازم را درباره پیشنهاد خود بدهند. کمیسیون موظف است، حداقل بیست و چهار ساعت قبل از طرح پیشنهاد، کتبا پیشنهاددهندگان را به کمیسیون دعوت کند.
ماده 148- کمیسیون‌ها موظفند، در موقع رسیدگی به طرح‌ها و لوایح، از وزراء و بالاترین مقام دستگاه ذی‌ربط دعوت به عمل آورند.
ماده 149- در جلسات کمیسیون نمایندگانی که عضویت در آن کمیسیون را ندارند بدون داشتن حق رای می‌توانند حاضر شوند و در صورتی که از طرف کمیسیون برای ادای توضیح یا شرکت در مذاکرات دعوت شده باشند باید شرکت نمایند ولی حق رای ندارند.
ب – بررسی و تصویب طرح‌ها و لوایح در مجلس
ماده 150- هنگامی که گزارش کمیسیون‌های ذی‌ربط در خصوص طرح یا لایحه عادی برای شور اول در جلسه علنی مطرح می‌گردد، درباره نقاط ضعف و قوت، نقایص و امتیازات و لزوم یا عدم لزوم آن طرح و لایحه در کلیات مذاکره می‌شود و پس از آن نسبت به اصل طرح یا لایحه رای‌گیری به عمل می‌آید. در صورت تصویب کلیات، جهت رسیدگی در شور دوم به کمیسیون مربوطه ارجاع می‌شود.
دوم- شور دوم
الف- بررسی مواد و پیشنهادها در کمیسیون
ماده 151- پیشنهادهای اصلاحی کتبی که در فاصله شور اول و دوم داده می‌شود، باید به هیات رئیسه کمیسیون مربوط تحویل و حداقل بیست و چهار ساعت قبل از شروع شور دوم در کمیسیون چاپ و بین نمایندگان توزیع شود و پیشنهاددهندگان به جلسات کمیسیون دعوت شوند. اعضاء کمیسیون ذی‌ربط می‌توانند هنگام رسیدگی شور دوم در کمیسیون پیشنهادهای خود را هر چند به چاپ نرسیده باشد طرح نمایند.
ب- بررسی و تصویب مواد در مجلس
ماده 152- در شور دوم گزارش کمیسیون در مجلس مطرح می‌شود. در این مرحله پیشنهاد تازه پذیرفته نمی‌شود، ولی پیشنهادهایی که در فاصله دو شور به کمیسیون داده شده و مورد توجه و تصویب کمیسیون قرار نگرفته، به ترتیب مواد، توسط پیشنهاددهندگان قابل طرح در مجلس خواهد بود. در این صورت پیشنهاددهنده یا یکی از پیشنهاددهندگان (در مورد پیشنهاد جمعی) می‌تواند برای هر پیشنهاد ظرف پنج دقیقه توضیح بدهد و پس از اظهارنظر یک مخالف و یک موافق و عنداللزوم توضیحات مخبر کمیسیون یا نماینده دولت نسبت به پیشنهاد مزبور اخذ رای به عمل می‌آید. پس از رد یا قبول پیشنهاد نسبت به اصل ماده رای‌گیری به عمل می‌آید. چنانچه ماده به تصویب نرسید، بدون مذاکره نسبت به حذف آن رای‌گیری خواهد شد و در صورتی که حذف ماده به تصویب نرسید پیشنهادهای اصلاحی تازه در همان جلسه پذیرفته خواهد شد.
ماده 153- در شور دوم درباره اصل مواد مذاکره به عمل نمی‌آید مگر آنکه در گزارش کمیسیون مواد جدیدی اضافه شده باشد یا به تشخیص هیات رئیسه در بعضی مواد تغییرات اساسی داده شده باشد. در این صورت اولین مخالف و موافق (براساس تابلو مخصوص ثبت‌نام) هر یک به مدت پنج دقیقه صحبت می‌کنند و در صورت لزوم مخبر یا نماینده دولت نیز صحبت می‌کنند و آنگاه نسبت به ماده یا مواد مورد نظر رای‌گیری می‌شود.
ماده 154- چنانچه در شور دوم، کمیسیون بعضی از مواد طرح یا لایحه را حذف و یا تغییر کلی داده باشد، هر یک از نمایندگان می‌توانند همان ماده را پیشنهاد نمایند و پس از صحبت یک مخالف و یک موافق و مخبر کمیسیون و نماینده دولت نسبت به ماده رای‌گیری می‌شود. چنانچه اصل ماده تصویب شد پیشنهادهای اصلاحی که قبلا به کمیسیون داده شده، قابل طرح و بحث و رای‌گیری خواهد بود.
ماده 155- در شور دوم طرح‌ها و لوایح، اولویت رسیدگی به پیشنهادها در جلسه علنی به ترتیب زیر خواهد بود:
1- پیشنهاد جایگزین لایحه دولت و یا طرح اصلی برای طرح‌ها و لوایح.
2- پیشنهادهای حذف به ترتیب حذف کامل و حذف قسمت‌هایی از هر ماده.
3- پیشنهادهای چاپ شده کمیسیون‌های فرعی.
4- پیشنهادهای اصلاحی چاپ شده نمایندگان براساس تشخیص هیات رئیسه.
5- اصل ماده
ماده 156- اصلاحاتی که در ماده‌ای پیشنهاد می‌‌گردد قبل از خود ماده درباره آنها در مجلس رای‌ گرفته می‌شود.
ماده 157- هنگام بحث نسبت به هر ماده، هرگاه پیشنهاد حذف تمام یا قسمتی از ماده یا رفع ابهام از آن بشود، پس از توضیح پیشنهاددهنده و اظهارات یک مخالف و یک موافق نسبت به پیشنهاد اخذ رای به عمل خواهد آمد. در صورت تصویب پیشنهاد نسبت به بقیه ماده بحث و اخذ رای به عمل خواهد آمد.
مبحث سوم
مراحل بررسی و تصویب طرح‌ها و لوایح فوری
اول- کلیات موضوع طرح‌ها و لوایح فوری
ماده 158- طرح‌ها و لوایح فوری عبارتند از یک فوریتی، دو فوریتی و سه فوریتی.
ماده 159- وقتی که فوریت طرح یا لایحه‌ای تقاضا می‌شود، پس از توضیح پیشنهادکننده یا یکی از پیشنهادکنندگان و اظهارات مخالف و موافق، نسبت به فوریت، رای گرفته می‌شود. در صورتی که تقاضای فوریت ضمن طرح یا لایحه مطرح نشده باشد، پانزده نفر از نمایندگان نیز می‌‌توانند کتبا تقاضای فوریت آن طرح یا لایحه را بنمایند. تصویب فوریت طرح‌ها و لوایح با توجه به درجه فوریت به ترتیب ذیل می‌باشد:
1- یک فوریت؛ با صحبت یک مخالف و یک موافق و با رای اکثریت مطلق حاضران.
2- دو و سه فوریت، با صحبت دو مخالف و دو موافق و با رای اکثریت دو سوم حاضران.
تبصره- هیات رئیسه موظف است طرح‌ها و لوایح دارای فوریت را حداقل یک ساعت قبل از طرح فوریت آنها در جلسه علنی تکثیر و در اختیار نمایندگان قرار دهد.
ماده 160- اصل بر عادی بودن رسیدگی طرح‌ها و لوایح است. بنابراین فوریت آنها باید مبین ضرورت و یا حالت استثنایی و مستند به دلایل ذیل باشد:
1- یک فوریت؛ نیاز فوری جامعه و اولویت طرح و یا لایحه مورد نظر نسبت به سایر موارد مطروحه.
2- دو فوریت؛ ضرورت جلوگیری از وقوع خسارت احتمالی و فوت فرصت.
3- سه فوریت؛ حالت کاملا اضطراری و حیاتی برای مقابله سریع با خسارت حتمی.
ماده 161- در طرح‌ها و لوایحی که فوریت آنها تصویب شده باشد، ابتدا نسبت به اصل آن مذاکره می‌شود و پس از آن برای ورود به شور در ماده واحده یا مواد، رای گرفته می‌شود و آنگاه راجع به هر یک از مواد جداگانه مذاکره و اخذ رای به عمل می‌آید.
ماده 162- با تقاضای دولت یا پانزده نفر از نمایندگان و تصویب مجلس قبل از ورود به شور در ماده واحده یا مواد طرح و یا لایحه می‌توان از آن سلب فوریت به طور مطلق، و یا سلب یک فوریت از دو فوریت، و یا یک یا دو فوریت از طرح‌ها و لوایح سه فوریتی نمود. تقاضای سلب فوریت برای هر طرح‌ و یا لایحه فقط یک بار امکان‌پذیر است.
دوم- طرح‌ها و لوایح یک فوریتی
ماده 163- طرح‌ها و لوایح یک فوریتی، پس از تصویب فوریت، به کمیسیون‌های اصلی، فرعی ارجاع می‌شود تا خارج از نوبت مورد بررسی و تصویب قرار گیرد. گزارش کمیسیون درباره این طرح‌ها و لوایح حداقل چهل و هشت ساعت قبل از موقع طرح در مجلس چاپ و بین نمایندگان توزیع می‌شود.
ماده 164- طرح‌ها و لوایح یک فوریتی یک شوری است و پس از وصول گزارش کمیسیون، خارج از نوبت در دستور کار مجلس قرار می‌گیرد و یک نوبت درباره آن شور به عمل می‌آید. بدین ترتیب که ابتدا نسبت به اصل و سپس در باب ماده واحده یا هر یک از مواد مذاکره و اخذ رای می‌شود. پیشنهاددهندگان باید پیشنهادهای خود را در مهلتی که توسط کمیسیون تعیین و اعلام می‌گردد به کمیسیون ارسال و برای دفاع از آن در کمیسیون حاضر شوند و در صورت عدم تصویب پیشنهاد آنان، می‌توانند در مجلس آن را مطرح نمایند.
سوم- طرح‌ها و لوایح دو فوریتی
ماده 165- در مورد طرح‌ها و لوایح دو فوریتی، پس از تصویب فوریت؛
1- حداکثر ظرف مدت شش ساعت چاپ و توزیع می‌شوند.
2- حداکثر چهل و هشت ساعت پس از چاپ و توزیع در دستور کار جلسه مجلس قرار می‌گیرند.
3- پیشنهادهای نمایندگان حداکثر بیست و چهار ساعت پس از چاپ و توزیع به هیات رئیسه تسلیم می‌شود.
4- پیشنهادهای نمایندگان چاپ و حداقل دو ساعت قبل از شروع مذاکرات در اختیار نمایندگان قرار می‌‌گیرد.
چهارم- طرح‌ها و لوایح سه فوریتی
ماده 166- طرح‌ها و لوایح سه فوریتی، پس از تصویب فوریت، بلافاصله در همان جلسه در دستور مجلس قرار می‌گیرد.
ماده 167- در طرح‌ها و لوایح سه فوریتی، پس از تصویب کلیات، در همان جلسه نسبت به ماده واحده یا هر یک از مواد مذاکره و رای‌گیری می‌شود.
پیشنهاد نمایندگان قبل از ورود به ماده واحده یا هر یک از مواد پذیرفته می‌شود و نسبت به آنها پس از اظهارات یک مخالف و یک موافق و نماینده دولت اخذ رای به عمل می‌آید.
مبحث چهارم
بررسی طرح‌ها و لوایح طبق اصل هشتاد و پنجم (85)
ماده 168- در مواردی که مجلس ضروری تشخیص دهد، طبق اصل هشتاد و پنجم (85) قانون اساسی اختیار تصویب آزمایشی بعضی از قوانین را که جنبه دائمی دارند به کمیسیون‌های خود و تصویب دائمی اساسنامه سازمان‌ها، شرکت‌ها، موسسات دولتی یا وابسته به دولت را به کمیسیون‌های خود یا به دولت تفویض می‌کن.
تبصره 1- دولت و یا نمایندگان باید قبل از انقضاء مدت آزمایشی قانون مذکور جهت تعیین تکلیف دائمی آن، طرح یا لایحه لازم را تهیه و به مجلس ارائه نمایند.
تبصره 2- پس از انقضاء زمان آزمایشی، این گونه قوانین اعتبار قانونی نخواهند داشت.
ماده 169- هرگاه دولت یا پانزده نفر از نمایندگان تقاضای ارجاع طرح یا لایحه‌ای را طبق اصل هشتاد و پنجم (85) به کمیسیون یا کمیسیون‌های مجلس و یا دولت بنمایند، این تقاضا در جلسه علنی اعلام و به ترتیب در دستور کار مجلس قرار می‌گیرد.
ماده 170- هنگام طرح تقاضای مزبور در مجلس، نماینده دولت و یا نماینده منتخب تقاضاکنندگان، دلایل ضرورت ارجاع طرح و یا لایحه را حداکثر به مدت ده دقیقه بیان می‌نماید و سپس دو نفر مخالف و دو نفر موافق که قبلا ثبت‌نام کرده‌اند و در صورت عدم ثبت‌نام، در مجلس نوبت گرفته‌اند، هر یک به مدت ده دقیقه صحبت کرده و آنگاه رای‌گیری می‌شود.
ماده 171- پس از موافقت مجلس، طرح یا لایحه به کمیسیون فرستاده می‌شود. ترتیب رسیدگی این قبیل طرح‌ها و لوایح در کمیسیون همان ترتیب رسیدگی و تصویب طرح‌ها و لوایح در مجلس خواهد بود، اما مناط در تصویب رای حداقل دو سوم اعضاء کمیسیون می‌باشد.
ماده 172- پس از تصویب قانون در کمیسیون‌ها، تعیین مدت اجرای آزمایشی آن در دستور کار مجلس قرار خواهد گرفت، به این ترتیب که قانون مصوب کمیسیون به همراه پیشنهاد مدت اجراء، چهل و هشت ساعت قبل از طرح در مجلس تکثیر و در اختیار نمایندگان قرار گیرد.
هنگام طرح تعیین مدت در جلسه علنی، در صورتی که پیشنهاد دیگری نباشد، نسبت به پیشنهاد کمیسیون رای‌گری می‌شود. در غیر این صورت، نسبت به پیشنهاد نمایندگان به ترتیب وصول در جلسه علنی پس از صحبت یک مخالف و یک موافق رای‌گیری خواهد شد.
ماده 173- در صورتی که مجلس تصویب دائمی اساسنامه‌ سازمان‌ها، شرکت‌ها، موسسات دولتی و یا وابسته به دولت را به دولت واگذار کند، ترتیب رسیدگی و تصویب اساسنامه‌‌های مذکور طبق آیین‌نامه داخلی هیات وزیران خواهد بود.
مبحث پنجم
تفسیر قوانین
ماده 174- رسیدگی به طرح‌ها و لوایح مربوط به شرح و تفسیر قوانین عادی یک شوری است و می‌‌تواند به طور عادی یا به صورت فوریت مورد مذاکره قرار گیرد، در تفسیر قوانین بحث در کلیات و جزئیات از هم تفکیک نمی‌شود.
ماده 175- در صورتی که تفسیر به صورت عادی و یک فوریتی باشد، پس از گزارش کمیسیون و توضیح مخبر، یک مخالف و یک موافق، هر یک به مدت ده دقیقه صحبت خواهند کرد. با پیشنهاد رئیس و یا ده نفر از نمایندگان و تصویب مجلس مدت صحبت و تعداد مخالف و موافق قابل تغییر است. در مورد تفسیر قوانین نماینده دولت هم می‌تواند صحبت کند.
ماده 176- در صورتی که گزارش کمیسیون و همین طور پیشنهادهای دیگر که به کمیسیون رسیده است، به تصویب مجلس نرسد، هر نماینده می‌تواند نظر خود را کتبا به هیات رئیسه بدهد. پیشنهادها به ترتیب وصول مورد بحث قرار می‌‌گیرد و اگر پیشنهادی به تصویب نرسید موضوع برای بحث بیشتر به کمیسیون ارجاع می‌شود.
ماده 177- در صورتی که تفسیر به صورت دو فوریتی و سه فوریتی باشد همانند دیگر طرح‌ها و لوایح دو فوریتی و سه فوریتی مورد رسیدگی قرار می‌گیرد.
مبحث ششم
نکات مشترک مربوط به بررسی طرح‌ها و لوایح
ماده 178- در مواردی که طرح یا لایحه قانونی مربوط به امور داخلی مجلس نباشد، از طریق هیات رئیسه به وزیر یا مسوول اجرایی مربوطه رسما اطلاع داده می‌شود تا خود یا معاون او رسما به مجلس معرفی شده در جلسه علنی حاضر شود و در مذاکرات شرکت نماید. در صورت اطلاع و عدم حضور وزیر یا معاون بدون عذر موجه، از طرف رئیس مجلس شورای اسلامی مواخذه خواهد شد. به هر صورت، در همان جلسه، حتی با عدم حضور وزیر یا مسوول اجرایی مربوطه، طرح یا لایحه مورد بررسی قرار خواهد گرفت و اتخاذ تصمیم خواهد شد.
ماده 179- سوالات توضیحی نمایندگان، در شور اول یا دوم طرح‌ها و لوایح که مربوط به موضوعات مورد بحث باشد، در مجلس کتبا به رئیس مجلس شورای اسلامی تقدیم می‌شود. رئیس این سوالات را به مخبر کمیسیون مربوط یا نماینده دولت می‌‌دهد تا به هنگام توضیح و یا توجیه به آن پاسخ داده شود.
ماده 180- در صورتی که حداقل بیست و پنج نفر از نمایندگان کتبا از مجلس تقاضا کنند که طرح یا لایحه قانونی واصل شده به مجلس برای حداکثر شش ماه مسکوت بماند، پس از توضیح یکی از پیشنهاددهندگان به مدت پنج دقیقه و پاسخ آن از طرف یک مخالف به مدت حداکثر پنج دقیقه، رای گرفته می‌شود. تقاضای مسکوت ماندن لایحه بدون موافقت وزیر یا معاون امور مجلس ذی‌ربط پذیرفته نخواهد شد.
تقاضای مسکوت ماندن در هر طرح و لایحه فقط برای یک مرتبه مجاز خواهد بود. هیات رئیسه موظف است پس از گذشت مدت مسکوت ماندن، طرح یا لایحه را مجددا در دستور کار مجلس قرار دهد.
تبصره- چنانچه تقاضای مسکوت ماندن برای انجام اصلاحات طرح یا لایحه باشد پس از تصویب مسکوت ماندن به کمیسیون ذی‌ربط جهت انجام اصلاحات ارجاع می‌‌گردد. نحوه رسیدگی به اصلاحات همچون رسیدگی در شور دوم طرح‌ها و لوایح خواهد بود.
ماده 181- اخطار راجع به منافی بودن طرح‌ها و لوایح و سایر موضوعات مورد بحث در مجلس با قانون اساسی یا آیین‌نامه داخلی مجلس مقدم بر اظهارات دیگر است و مذاکرات در موضوع اصلی را متوقف می‌کند. این اخطار باید با استناد به اصل مربوطه حداکثر ظرف پنج دقیقه به عمل آید. در صورتی که رئیس مجلس اخطار را وارد بداند بدون بحث از مجلس نظرخواهی می‌نماید چنانچه مجلس اخطار را وارد دانست رئیس نسبت به پذیرش اصلاحات پیشنهاد یا حذف مورد اشکال یا ارجاع آن به کمیسیون ذی‌ربط جهت بررسی مجدد اقدام خواهد کرد.
ماده 182- در صورتی که نمایندگان نسبت به اجرای آیین‌نامه داخلی مجلس تخلفی را که مربوط به همان جلسه باشد مشاهده نمایند، حق دارند بلافاصله مورد تخلف را با استناد به ماده مربوطه بدون خروج از موضوع حداکثر ظرف پنج دقیقه تذکر دهند و اگر مربوط به آن جلسه نباشد بعد از نطق قبل از دستور و قبل از شروع دستور جلسه و یا پایان جلسه، قبل از اعلام ختم آن حداکثر ظرف پنج دقیقه تذکر دهند چنانچه رئیس تذکر را وارد بداند موظف است به آن ترتیب اثر دهد.
ماده 183- پس از آن که مجلس درباره طرح یا لایحه‌ای رای نهایی داد، اسناد و اوراق و صورتجلسات مربوط به آن در اداره کل قوانین بایگانی می‌شود.
مبحث هفتم
ارجاع مصوبات مجلس به شورای نگهبان و مراحل رسیدگی آنها
ماده 184- کلیه مصوبات مجلس رسما به شورای نگهبان فرستاده می‌شود. در صورتی که شورا ظرف ده روز پس از وصول یا پس از انقضای ده روز تمدید مذکور در اصل نود و پنجم (95) قانون اساسی، مخالف خود را اعلام نکرد، طبق اصل نود و چهارم (94) قانون اساسی ، مصوبات از طرف مجلس جهت امضاء و ابلاغ به ریاست جمهوری ارسال می‌شود.
تبصره- روز وصول مصوبه و روز اعلام نظر شورای نگهبان به مجلس جزء مهلت‌های مقرر محسوب نمی‌گردد.
ماده 185- مصوبات مجلس تا زمان اعلام نظر نهایی شورای نگهبان از دستور خارج نمی‌شود. شورای نگهبان، در صورت رد مصوبات مجلس، موظف است علت رد را صریحا به مجلس گزارش نماید تا بلافاصله تکثیر و توزیع شود.
ماده 186- مصوبات عادی و یک فوریتی مجلس که از طرف شورای نگهبان رد شده به کمیسیون مربوطه ارسال می‌شود و با اعلام وقت قبلی با حضور نماینده شورای نگهبان، موارد اعتراض برای اصلاح مورد بحث قرار می‌‌گیرد. در صورت عدم حضور نماینده شورای نگهبان در موعد اعلام شده، کمیسیون با ملحوظ نمودن نظر شورای نگهبان کار خود را انجام می‌دهد.
نمایندگانی که پیشنهاد اصلاحی داده‌اند، در این مرحله می‌توانند در کمیسیون شرکت نمایند. نظر کمیسیون همراه پیشنهادهای پذیرفته نشده نمایندگان در مجلس مطرح می‌شود و طبق معمول شور دوم مورد بحث و رای قرار می‌گیرد.
چنانچه در مورد ماده‌ای، کمیسیون نیز همراه پیشنهادهای دیگر پیشنهاد داده باشد، اول پیشنهاد کمیسیون به رای گذاشته می‌شود و در صورت عدم تصویب، پیشنهادهای دیگر مطرح می‌شود.
در صورت عدم تصویب پیشنهاد کمیسیون و یا پیشنهادهای قبلی نمایندگان در مجلس، پیشنهادهای جدید پذیرفته می‌شود و درباره آنها بحث و رای‌گیری به عمل می‌آید.
تبصره 1- پس از ایراد شورای نگهبان، دولت حق پیشنهاد اصلاح لایحه را ندارد مگر در موارد ایراد شورای نگهبان.
تبصره 2- شورای نگهبان نمی‌تواند پس از گذشت مهلت‌های مقرر و رفع ایراد در نوبت اول، مجددا مغایرت موارد دیگری را که مربوط به اصلاحیه نمی‌باشد، بعد از گذشت مدت قانونی به مجلس اعلام نماید مگر در رابطه با انطباق با موازین شرعی.
تبصره 3- اگر با اصلاح ماده مورد ایراد شورای نگهبان، ماده به کلی خاصیتش را از دست بدهد، می‌توان آن را حذف کرد.
ماده 187- پس از بررسی گزارش کمیسیون که در آن نظر شورای نگهبان ملحوظ شده است و رای‌گیری نسبت به آن، مصوبه مجددا به شورای نگهبان ارسال می‌شود، اگر این مصوبه هنوز وافی به نظرات شورای نگهبان نباشد، مجددا در مجلس مطرح می‌گردد، در صورتی که مجلس با در نظر گرفتن حفظ مصلحت نظام همچنان بر رای خود باقی باشد رئیس مجلس مصوبه مذکور را به مجمع تشخیص مصلحت نظام ارسال می‌دارد. مجمع موظف است تنها در موارد اختلاف و دیگر موارد مربوط به آن اظهارنظر قطعی نموده و گزارش آن را جهت طی مراحل بعدی به رئیس مجلس شورای اسلامی اعلام نماید.

فصل دوم
نظارت
مبحث اول
نحوه بررسی و رای اعتماد به هیات وزیران
ماده 188- رئیس جمهور، ظرف دو هفته پس از انجام مراسم تحلیف و یا بعد از استعفاء یا سقوط دولت، کتبا اسامی هیات وزیران را به همراه شرح حال هر یک از وزیران و برنامه دولت تسلیم مجلس می‌نماید. رئیس مجلس مکلف است در اولین فرصت در جلسه علنی وصول معرفی‌نامه وزیران را اعلام و پس از قرائت دستور تکثیر آن را صادر نماید.
ماده 189- یک هفته پس از معرفی دولت، برای بحث و بررسی خط مشی و اصول کلی برنامه دولت و اخذ رای اعتماد برای هیات وزیران جلسات مجلس به طور متوالی تشکیل می‌گردد. با پیشنهاد رئیس و تصویب مجلس، جلسات به صورت صبح و بعدازظهر برگزار خواهد شد. مجلس در این جلسات نطق قبل از دستور نخواهد داشت.
ماده 190- قبل از تشکیل اولین جلسه بررسی برنامه‌های دولت و اخذ رای اعتماد هیات وزیران، نمایندگان مخالف و موافق برنامه، خط‌مشی و اصول کلی و ترکیب هیات وزیران و نیز نمایندگان مخالف و موافق هر یک از وزیران به تفکیک برنامه و هر وزیر در برگه‌های جداگانه ثبت‌نام می‌نمایند.
هر یک از نمایندگان حق دارند تمام یا قسمتی از وقت خود را در اختیار نماینده دیگر قرار دهد. در شروع بحث در مورد هیات وزیران، رئیس جمهور برنامه دولت را تشریح و ضمن معرفی وزیران از ترکیب هیات وزیران دفاع خواهد نمود. پس از آن مجلس، بررسی برنامه دولت و ترکیب هیات وزیران را با اظهارات پنج نفر از نمایندگان مخالف و پنج نفر از نمایندگان موافق با حفظ ترتیب یک نفر مخالف و یک نفر موافق و هر کدام برای مدت پانزده دقیقه انجام خواهد داد.
رئیس جمهور یا کسانی که او تعیین خواهد نمود به سوالات و اظهارات مخالفان پاسخ می‌دهد. مجموع مدت نطق اولیه رئیس جمهور و دفاعیات اخیر دو و نیم ساعت خواهد بود. در پی اظهارات و دفاعیات رئیس جمهور، مجلس شور در مورد برنامه‌ها و صلاحیت هر یک از وزیران را به صورت جداگانه آغاز خواهد نمود. در مورد هر وزیر دو نفر از نمایندگان مخالف و دو نفر از نمایندگان موافق با حفظ ترتیب یک نفر مخالف و موافق هر کدام برای مدت پانزده دقیقه فرصت خواهند داشت. پس از آن وزیر و در صورت صلاحدید رئیس جمهور به مدت سی دقیقه برای دفاع از برنامه و صلاحیت وزیر مطروحه وقت خواهند داشت. بحث و بررسی برای تک تک وزیران به ترتیب حروف الفبای وزراتخانه به همین شیوه انجام می‌گیرد، رئیس جمهور می‌تواند با استفاده از وقت وزیران در پایان و به طور یک جا از آنان دفاع نماید. پس از آن برای هر یک از وزیران جداگانه رای‌گیری به عمل می‌آید و شمارش و اعلام نتیجه آرا پس از رای‌گیری برای همه وزراء صورت خواه گرفت. سوالات کتبی نمایندگان در طول مدتی که برنامه دولت مطرح است از طریق رئیس مجلس به رئیس جمهور یا وزیر مربوط داده خواهد شد.
تبصره 1- در موارد معرفی یک یا چند وزیر (کمتر از نصف مجموع وزراء) پس از نطق اولیه رئیس جمهور به مدت یک ساعت بدون بحث در کلیات برنامه‌ها و ترکیب هیات وزیران تنها در مورد برنامه‌ها و صلاحیت وزیران پیشنهادی به ترتیب فوق‌الذکر اقدام خواهد شد.
تبصره 2- چنانچه مجلس به یک یا چند وزیر رای اعتماد نداد، رئیس جمهور موظف است با رعایت اصل یکصد و سی و پنجم (135) قانون اساسی حداکثر قبل از سه ماه فرد یا افراد دیگری را برای اخذ رای به مجلس معرفی نماید.
ماده 191- در مورد اصول هشتاد و هفتم (87) و یکصد و سی و ششم (136) قانون اساسی، کیفیت رای اعتماد به وزیر یا هیات وزیران و همه مسائل مربوط به آن طبق این آیین‌نامه خواهد بود.
تشخیص مسائل مهم و مورد اختلاف مذکور در اصل هشتاد و هفتم (87) که دولت می‌تواند در زمینه آنها از مجلس رای اعتماد بگیرد، با هیات وزیران است.
مبحث دوم
نحوه بررسی اصول هشتاد و هشتم (88) و هفتاد و ششم (76) قانون اساسی
اول – تذکر و سوال:
الف- تذکر:
ماده 192- در کلیه مواردی که نماینده یا نمایندگان مطابق اصل هشتاد و هشتم (88) قانون اساسی، از رئیس جمهور یا وزیر درباره یکی از وظایف آنان حق سوال دارند، می‌توانند در خصوص موضوع مورد نظر به رئیس جمهور و وزیر مسوول کتبا تذکر دهند.
رئیس مجلس شورای اسلامی تذکر را به رئیس جمهور یا وزیر مربوط ابلاغ و خلاصه آن را در اولین جلسه علنی آتی مجلس عنوان می‌نماید.
ب- سوال:
ماده 193- هر یک از نمایندگان می‌توانند راجع به مسائل داخلی و خارجی کشور از وزیر مسوول درباره وظایف او سوال نمایند. سوال باید کتبی، صریح و مختصر بوده و به رئیس مجلس داده شود. رئیس مجلس، موضوع را در اسرع وقت به کمیسیون تخصصی ارجاع می‌نماید. کمیسیون موظف است حداکثر ظرف یک هفته جلسه‌ای با حضور وزیر و سوال‌کننده تشکیل دهد. چنانچه وزیر در کمیسیون حاضر نشود و یا در صورت حضور، سوال‌کننده قانع نگردد، کمیسیون به هیات رئیسه اطلاع می‌دهد تا ر اولین جلسه علنی سوال نماینده قرائت و فورا برای وزیر مربوطه ارسال گردد و ظرف چهل و هشت ساعت تکثیر و در اختیار نمایندگان قرار گیرد.
در صورتی که سوال به امضاء چند نفر باشد نماینده منتخب سوال‌کنندگان صحبت خواهد کرد.
ماده 194- بر طبق اصل هشتاد و هشتم (88) قانون اساسی، وزیر مورد سوال مکلف است حداکثر ظرف ده روز از تاریخ ابلاغ سوال، در مجلس حضور یافته و پاسخ دهد، والا از طرف رئیس مجلس شورای اسلامی بازخواست می‌شود، مگر آنکه وزیر رسما و با عذر موجه تقاضای تاخیر حداکثر برای مدت یک ماه نموده باشد که قبول این تقاضا منوط به رای مثبت مجلس خواهد بود. پس از حضور، وزیر مورد سوال و نماینده‌ای که سوال نموده و یا نماینده منتخب سوال‌کنندگان به ترتیب مقرر در این آیین‌نامه صحبت می‌نمایند.
ماده 195- در صورتی که سوال‌کننده با پاسخ وزیر قانع نشود رئیس مجلس شورای اسلامی به تقاضای سوال‌کننده موضوع را به کمیسیون تخصصی مربوط ارجاع می‌نماید. این کمیسیون مکلف است از تاریخ ارجاع سوال، بدون فوت وقت، ظرف پانزده روز برای روشن شدن مطلب به هر طریق که صلاح بداند، اعم از خواستن سوابق امر و یا اخذ پاسخ کتبی یا شفاهی از شخص وزیر و هرگونه تحقیقات دیگری که لازم بداند، به موضوع رسیدگی نموده گزارش خود را تنظیم و به مجلس تقدیم دارد. این گزارش در دستور هفته بعد قرار خواهد گرفت و بدون بحث در مجلس قرائت خواهد شد.
در صورتی که سوال‌کننده کتبا نسبت به سوال خود اعلام انصراف کند، این اعلام انصراف به وسیله رئیس یا منشی در جلسه علنی قرائت می‌شود.
ماده 196- براساس اصل هشتاد و هشتم (88) قانون اساسی، در صورتی که حداقل یک چهارم کل نمایندگان بخواهند درباره یکی از وظایف رئیس جمهور سوال‌ کنند، باید سوال خود را به طور صریح و روشن و مختصر همگی امضاء و به رئیس مجلس تسلیم نمایند. رئیس مجلس موضوع را در اسرع وقت به کمیسیون تخصصی ارجاع می‌نماید. کمیسیون موظف است حداکثر ظرف یک هفته با حضور نماینده معرفی شده رئیس جمهور و نماینده منتخب سوال‌کنندگان تشکیل جلسه دهد. در این جلسه، نماینده رئیس جمهور پاسخ مقتضی را از طرف رئیس جمهور ارائه خواهد نمود تا به نمایندگان سوال‌کننده گزارش شود.
پس از یک هفته چنانچه هنوز حداقل یک چهارم کل نمایندگان مجلس (که سوال را امضاء نموده‌اند) از سوال خود منصرف نشده باشند رئیس مجلس موظف است در اولین جلسه سوال آنان را قرائت و فورا برای رئیس جمهور ارسال کند. این سوال ظرف چهل و هشت ساعت تکثیر و در دسترس نمایندگان قرار می‌گیرد.
ماده 197- رئیس جمهور موظف است ظرف مدت یک ماه از تاریخ دریافت سوال در جلسه علنی مجلس حضور یابد و به سوال مطروحه نمایندگان پاسخ گوید مگر با عذر موجه با تشخیص مجلس شورای اسلامی، مدت طرح سوال از طرف نماینده منتخب سوال‌کنندگان حداکثر پانزده دقیقه و مدت پاسخ رئیس جمهور حداکثر یک ساعت خواهد بود.
دوم- تحقیق و تفحص:
ماده 198- در اجرای اصل هفتاد و ششم (76) قانون اساسی، به استثنای دستگاه‌هایی که زیر نظر مستقیم مقام معظم رهبری هستند و مجلس خبرگان رهبری و شورای نگهبان هر گاه نماینده‌ای تحقیق و تفحص در هر یک از امور کشور را لازم بداند، درخواست خود را کتبا از طریق هیات رئیسه مجلس به کمیسیونی که امر مزبور در تخصص آن است تقدیم می‌نماید و کمیسیون اطلاعاتی را که در آن زمینه دارد در اختیار وی قرار می‌دهد. در صورتی که نماینده مزبور اطلاعات موجود در کمیسیون را کافی تشخیص ندهد، کمیسیون از نماینده مزبور در اولین فرصت دعوت به عمل می‌آورد و دلایل ضرورت تحقیق و تفحص در زمینه مورد نظر را استماع می‌نماید و پس از بررسی، نظر خود را مبنی بر تصویب یا رد درخواست نماینده به مجلس گزارش می‌دهد. این گزارش خارج از نوبت در دستور مجلس قرار می‌گیرد. در صورتی که گزارش کمیسیون به مجلس مبنی بر تصویب درخواست تحقیق و تفحص باشد، پس از استماع آن، بدون بحث رای‌گیری به عمل می‌آید و در صورتی که مبنی بر رد آن باشد، نماینده درخواست‌کننده می‌تواند حداکثر به مدت ده دقیقه از درخواست خود دفاع نماید. در صورت تصویب مجلس، انجام تحقیق و تفحص به همان کمیسیون محول می‌گردد. کمیسیون، ضمن دعوت از نماینده درخواست‌کننده تفحص، تحقیق و تفحص لازم را به عمل آورده و نتیجه آن را که طی گزارشی در جلسه مشترک هیات تحقیق و تفحص و کمیسیون به تصویب می‌رسد به مجلس تقدیم می‌نماید.
تبصره 1- سازمان یا نهاد مورد تحقیق و تفحص موظف است کلیه مدارک و اطلاعات مورد نیاز کمیسیون را برای بررسی در اختیار قرار دهد.
تبصره 2- عضویت اعضای دیگر کمیسیون‌ها در هیات تحقیق و تفحص یا تشخیص کمیسیون ذی‌ربط بلامانع است.
ماده 199- مهلت انجام تحقیق و تفحص به مدت شش ماه می‌باشد و در صورت ضرورت، با درخواست هیات تحقیق و تفحص و تصویب هیات رئیسه مجلس حداکثر تا شش ماه دیگر قابل تمدید است.
ماده 200- در صورت احراز تخلف و ضرورت تعقیب توسط هیات تحقیق و تفحص، متخلف توسط هیات رئیسه مجلس به محاکم قضائی معرفی می‌شود. دستگاه قضائی صالحه موظف است طبق مقررات خارج از نوبت تقاضای کمیسیون را مورد رسیدگی قرار داده و نتیجه آن را به کمیسیون اعلام نماید.
ماده 201- مسوولان دستگاه مورد تحقیق و تفحص و کلیه دستگاه‌های اجرایی، قضائی و نهادهای انقلاب اسلامی موظف به فراهم نمودن امکانات و تسهیلات مورد نیاز هیات و در اختیار گذاردن اطلاعات و مدارک درخواستی هیات می‌باشند و در صورت عدم همکاری، مسوولان دستگاه ذی‌ربط متخلف و مجرم محسوب می‌گردند و با شکایت هیات تحقیق و تفحص، مورد تعقیب قضائی قرار خواهند گرفت.
مبحث سوم
نحوه بررسی موارد خاص و مهم
اول- نحوه تصویب معاهدات و قراردادهای بین‌المللی
ماده 202- در تقدیم لوایح قانونی که در آنها، دولت تقاضای تصویب عهدنامه، مقاوله‌نامه، قرارداد و یا موافقتنامه‌ بین‌المللی و یا الحاق به پیمان‌های بین‌المللی را دارد، متن کامل آنها باید جهت بررسی ضمیمه لوایح تقدیمی مذکور باشد.
ماده 203- موارد مذکور در ماده (202) پس از اعلام وصول در مجلس، بلافاصله چاپ و بین نمایندگان توزیع می‌شود و به کمیسیون مربوطه ارجاع می‌‌گردد.
ماده 204- در صورتی که دولت برای موارد مذکور در ماده (202) قید مهم قائل شده باشد و یا کمیسیون مربوط تا یک هفته پس از وصول و یا پانزده نفر نمایندگان، چنین قیدی را پیشنهاد کنند، رسیدگی به این قید بلافاصله در دستور کار مجلس قرار می‌گیرد تا پس از پیشنهاد و اظهارات یک مخالف و یک موافق (هر یک پنج دقیقه) به رای گذاشته شود.
ماده 205- در صورتی که قید اهمیت به تصویب مجلس نرسد یا در این باره از ناحیه دولت یا کمیسیون مربوط یا پانزده نفر از نمایندگان تقاضایی به عمل نیاید عهدنامه، مقاوله‌نامه، قرارداد و یا موافقتنامه، عادی تلقی شده و مجلس به صورت یک شوری آن را مورد رسیدگی قرار خواهد داد، بدین ترتیب که پس از صحبت دو مخالف و دو موافق در کلیات و جزئیات (هر کدام حداکثر به مدت پانزده دقیقه) و صحبت مخبر کمیسیون و نماینده دولت به رای گذاشته می‌شود.
ماده 206- در صورتی که مجلس قید اهمیت را تصویب کند، رسیدگی به آن همانند لوایح معمولی دیگر دو شوری و به ترتیب زیر خواهد بود.
1- در شور اول درباره کلیات، با در نظر گرفتن مواد مربوطه، بحث و اعتراضات وارده به بعضی از شرایط و مواد قرارداد به عنوان پیشنهاد کتبی به کمیسیون ارجاع خواهد شد. این پیشنهادها باید بیست و چهار ساعت قبل از طرح در کمیسیون، چاپ و بین نمایندگان توزیع شود.
2- در شور دوم، کمیسیون موارد اعتراض و پیشنهادهای نمایندگان و همچنین نظر خود را درباره این موارد، همراه با تصویب و یا رد مواد، بدون وارد کردن تغییرات، در مجلس مطرح می‌کند، آنگاه درباره موارد اعتراض نمایندگان، که به طور کتبی و در مهلت مقرر به کمیسیون داده شده باشد، به ترتیب، نماینده اعتراض کننده، یک مخالف و یک موافق، هر کدام به مدت پنج دقیقه، صحبت می‌کنند و سپس درباره وارد بودن یا نبودن اعتراض رای‌گیری به عمل می‌آید. پس از پایان یافتن رای‌گیری نسبت به اعتراضات، در صورتی که مجلس آنها را وارد بداند، دولت موظف می‌شود در مسائل مورد اعتراض با طرف متعاهد مجددا وارد مذاکره و گفتگو شود. در این صورت، لایحه تا پایان مذاکرات مجدد در دستور مجلس باقی خواهد بود. در صورت قبول اعتراضات و پیشنهادها متن اصلاحی تصویب شده تلقی خواهد شد و در غیر این صورت، آخرین پیشنهاد دولت در مورد اصل قرارداد با صحبت یک مخالف و یک موافق، هر یک به مدت پنج دقیقه، در مجلس به رای گذاشته خواهد شد.
دوم- اصلاح جزئی در خطوط مرزها
ماده 207- در لایحه تقدیمی مربوط به اصلاح جزئی در خطوط مرزی، متن کامل عهدنامه بین‌المللی آن، که براساس اصل هفتاد و هشتم (78) قانون اساسی تنظیم شده باشد، جهت بررسی باید ضمیمه گردد. متن این عهدنامه پس از اعلام وصول، بلافاصله چاپ و بین نمایندگان توزیع و همزمان به کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی ارجاع می‌شود.
ماده 208- کمیسیون مذکور در ماده قبل، پس از کسب نظر مشورتی کمیسیون قضائی و حقوقی و با دعوت از نماینده شورای عالی امنیت ملی و نمایندگان پیشنهاددهنده، به بررسی همه جانبه موضوع می‌پردازد و ظرف یک ماه گزارش تفصیلی خود را مبنی بر قبول یا رد عهدنامه به ضمیمه پیشنهادهای اساسی به هیات رئیسه ارسال می‌دارد.
ماده 209- لوایح مربوط به عهدنامه‌های اصلاح جزئی در خطوط مرزی همانند سایر عهدنامه‌های بین‌المللی مهم دو شوری خواهد بود و به همان ترتیب نیز مورد بررسی قرار خواهد گرفت. این نوع عهدنامه‌ها، در صورتی که صرفا برای اصلاحات جزئی، با در نظر گرفتن مصالح کشور و رعایت اصل هفتاد و هشتم (78) قانون اساسی دو طرفه باشد و به استقلال و تمامیت ارضی کشور لطمه نزند، با تصویب چهارپنجم مجموع نمایندگان مجلس معتبر خواهد بود.
سوم – محدودیت‌های ضروری
ماده 210- براساس اصل هفتاد و نهم (79) قانون اساسی، در حالت جنگ و شرایط اضطراری نظیر آن که دولت حق دارد با تصویب مجلس شورای اسلامی محدودیت‌های ضروری برقرار نماید، قبل از اعمال محدودیت، متن کامل و دقیق محدودیت‌های ضروری با دلایل توجیهی لازم، همراه با لایحه قانونی جهت بررسی تقدیم مجلس می‌شود.
تبصره- چنانچه دولت بدون کسب مجوز مبادرت به اعمال محدودیت نماید، رئیس مجلس موظف است تقدیم لایحه محدودیت را از رئیس جمهور مطالبه کند. در این خصوص، حق سوال یا استیضاح رئیس جمهور و وزیران برای نمایندگان محفوظ خواهد بود.
ماده 211- رسیدگی به لایحه محدودیت‌های ضروری یک شوری است و در صورت تصویب مجلس، مدت اعمال آن به هر حال نمی‌تواند بیش از سی روز باشد. در صورتی که پس از انقضاء این مدت ضرورت همچنان باقی باشد دولت موظف است مجددا از مجلس کسب مجوز کند.
چهارم- سایر موارد
ماده 212- براساس اصول هشتادم (80)، هشتاد و دوم (82)، هشتاد و سوم (83) و یکصد و سی و نهم (139) قانون اساسی، اقدامات دولت در موارد ذیل قبلا باید به تصویب مجلس برسد:
1- گرفتن و دادن وام با کمک‌های بلاعوض داخلی و خارجی.
2- استخدام کارشناسان خارجی در موارد ضروری.
3- فروش بناها و اموال دولتی و نفایس ملی به استثنای نفایس ملی منحصر به فرد که در هر صورت قابل فروش نخواهد بود.
4- صلح دعاوی راجع به اموال عمومی و دولتی یا ارجاع آن به داوری که طرف دعوا خارجی باشد و همچنین در موارد مهم داخلی.
در تمام موارد مذکور، دولت موظف است متن تفصیلی آنها را همراه با لایحه قانونی تقدیم مجلس نماید تا به صورت یک شوری مورد رسیدگی قرار گیرد، بدین ترتیب که پس از گزارش کمیسیون مربوط و صحبت دو مخالف و دو موافق در کلیات و جزئیات (هر کدام به مدت پانزده دقیقه) برای تصویب به رای گذاشته می‌شود.
مبحث چهارم
نحوه بررسی برنامه و بودجه سالیانه کل کشور و نظارت بر اجرای بودجه
ماده 213- به منظور تنظیم اصول و مفاد برنامه‌های توسعه و لوایح بودجه کل کشور و ایجاد هماهنگی بین کمیسیون تخصصی مجلس شورای اسلامی، پس از تقدیم لایحه مربوط توسط دولت به مجلس، کمیسیون تلفیق مرکب از اعضای ذیل تشکیل می‌گردد:
1- کلیه اعضای کمیسیون برنامه و بودجه و محاسبات.
2- دو نفر از هر یک از کمیسیون‌های دیگر (غیر از کمیسیون‌های تحقیق و تدوین آیین‌نامه داخلی مجلس(.
اعضای مذکور در بند (2) توسط کمیسیون‌های مربوطه انتخاب و به هیات رئیسه مجلس معرفی می‌شوند.
ماموریت این کمیسیون تا تصویب نهایی قانون برنامه توسعه و یا لایحه بودجه سالانه کل کشور ادامه می‌یابد.
تبصره- کمیسیون تلفیق با حضور اکثریت مطلق اعضاء رسمیت می‌یابد.
اول- تصویب برنامه توسعه
ماده 214- رسیدگی به لوایح برنامه و توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران یک شوری و به شرح زیر خواهد بود:
الف- نمایندگان مجلس از زمان چاپ و توزیع لایحه برنامه ظرف مدت پنج روز (بدون احتساب ایام تعطیل) پیشنهادهای خود در مورد کلیات و جزئیات برنامه را به کمیسیون تخصصی ذی‌ربط ارائه می‌نمایند.
ب- کمیسیون‌های تخصصی مکلفند حداکثر ده روز پس از چاپ و توزیع لایحه نسبت به بررسی مفاد برنامه شامل مواد تبصره‌ها، جداول و ضمائم و نیز پیشنهادهای نمایندگان اقدام و گزارش خود را به کمیسیون تلفیق رسیدگی کننده ارائه نمایند.
ج- کمیسیون تلفیق موظف است پس از پایان مهلت مذکور در بند (ب) به گزارش‌های کمیسیون‌های تخصصی و کلیات و جزئیات برنامه و پیشنهادهای نمایندگان ظرف حداکثر سه هفته رسیدگی و گزارش نهایی خود را به مجلس ارائه نماید.
د- در صحن جلسه علنی پس از ارائه گزارش کمیسیون تلفیق، ابتدا کلیات برنامه مورد بحث قرار می‌گیرد. در کلیات پنج نفر مخالف و پنج نفر موافق به ترتیب یک نفر مخالف و یک نفر موافق و حداکثر هر نفر پانزده دقیقه دیدگاه‌های خود را مطرح می‌کنند. پس از آن کمیسیون و دولت هر کدام حداکثر چهل و پنج دقیقه برای دفاع زمان خواهند داشت. سپس راجع به کلیات برنامه رای‌گیری خواهد شد. در بررسی کلیات، کفایت مذاکرات پذیرفته نمی‌شود.
ه- پس از تصویب کلیات، رسیدگی به جزئیات برنامه آغاز و به مواد و تبصره‌ها و جداول برنامه به ترتیب رسیدگی می‌شود. در این بخش جایگزین متن ماده، یا جزئی از ماده و یا تبصره لایحه دولت، حذف کل، مصوبات جایگزینی کمیسیون‌های تخصصی و پیشنهادات چاپ شده نمایندگان برای هر ماده یا تبصره یا هر یک از اجزاء در صورتی که آن جزء ماهیت مستقل داشته باشد و حذف جزء و پیشنهادات چاپ شده کمیسیون‌های تخصصی به ترتیب مورد رسیدگی قرار می‌گیرند. سپس در مورد اصل ماده یا تبصره یا اجزاء در صورتی که ماهیت مستقل داشته باشند رای‌گیری خواهد شد. چنانچه اصل رای نیاورد، موضوع برای رسیدگی مجدد به کمیسیون تلفیق برگشت داده خواهد شد تا در اسرع وقت به حداکثر طبق مهلتی که هیات رئیسه تعیین خواهد کرد گزارش مجدد خود را به مجلس ارائه دهد. نمایندگان می‌توانند حداکثر تا پایان همان روز پیشنهادهای خود را به کمیسیون تسلیم نمایند.
و- مادام که لایحه برنامه در صحن مجلس مورد بررسی است مجلس نطق قبل از دستور نخواهد داشت و هیچ طرح یا لایحه‌ای جز طرح‌ها و لوایح سه فوریتی در دستور قرار نخواهد گرفت و مجلس در تمامی ایام به جز ایام تعطیل حداقل شش و حداکثر هشت ساعت جلسه علنی خواهد داشت. در موارد استثناء با تصویب مجلس، این زمان تا ده ساعت قابل افزایش است.
ز- مهلت‌های مذکور در بندهای (ب) و (ج) حسب مورد با تصویب هیات رئیسه تا دو برابر قابل افزایش است.
ماده 215- لغو گردید.
ماده 216- لغو گردید.
ماده 217- لغو گردید.
ماده 218- لغو گردید.
ماده 219- لغو گردید.
ماده 220- لغو گردید.
ماده 221- لغو گردید.
ماده 222- لغو گردید.
ماده 223- اصلاح برنامه مصوب تنها در قالب طرح‌ها و لوایح خاص خود قابل پذیرش است و نمی‌توان در ضمن لوایح بودجه و دیگر طرح‌ها و لوایح قانونی آن را اصلاح و یا تغییر داد.
دوم- تصویب بودجه سالیانه کل کشور
ماده 224- لایحه بودجه سالیانه کل کشور یک شوری خواهد بود و ترتیب رسیدگی به شرح ذیل می‌باشد:
1- نمایندگان مجلس از زمان تقدیم لایحه بودجه سالیانه کل کشور و پیوست‌ها توسط دولت و توزیع آن تا مدت ده روز می‌توانند پیشنهادهای خود را به کمیسیون‌های تخصصی مجلس تقدیم نمایند.
2- کمیسیون‌های تخصصی موظفند حداکثر تا ده روز پس از پایان مهلت اخذ پیشنهادهای نمایندگان، گزارش خود را به کمیسیون اصلی تقدیم نمایند.
3- کمیسیون اصلی موظف است حداکثر ظرف مدت پانزده روز ضمن رسیدگی به گزارش کمیسیون‌های تخصصی گزارش نهایی خود را تنظیم و به مجلس شورای اسلامی تقدیم نماید.
4- در جلسه علنی، پس از رسیدگی به کلیات بودجه و تصویب آن، به پیشنهادهای مربوط به درآمد و سایر منابع تامین اعتبار بودجه عمومی دولت رسیدگی و سقف آن به تصویب خواهد رسید. پس از آن پیشنهادهای مربوط به تبصره‌ها و ردیف‌ها رسیدگی می‌گردد.
تبصره‌ 1- در جلسه علنی، تنها پیشنهادهایی که توسط نمایندگان و کمیسیون‌ها در زمان مقرر دریافت و به چاپ رسیده، مشروط به عدم مغایرت با قانون برنامه، قابل طرح می‌باشد.
تبصره 2- نحوه رسیدگی به چند دوازدهم، متمم و اصلاحیه‌های بودجه و سایر مواردی که در این ماده پیش‌بینی نشده طبق مقررات معمول در این آیین‌نامه خواهد بود.
ماده 225- هنگام طرح لایحه بودجه در مجلس، جلسات باید بلاانقطاع در کلیه ایام هفته غیر از جمعه و تعطیلات رسمی، حداقل روزی چهار ساعت منعقد گردد و تا موقعی که شور و مذاکره پایان نیافته و رای مجلس اخذ نشده است از دستور خارج نمی‌شود و هیچ لایحه یا طرح دیگر نمی‌تواند مطرح باشد مگر لایحه یک یا چند دوازدهم بودجه در صورت ضرورت.
تبصره- اگر مطالب فوری و فوتی اعم از طرح‌ها و لوایح دو فوریتی و غیره پیش آید که به تشخیص مجلس تاخیر آن موجب زیان جبران‌ناپذیری باشد، در این صورت برای طرح و تصویب آن زمان مشخصی معین می‌شود.
نحوه رسیدگی دیوان محاسبات به اجرای بودجه سالانه کل کشور
ماده 226- براساس اصول پنجاه و چهارم (54) و پنجاه و پنجم (55) قانون اساسی، نظارت مجلس شورای اسلامی بر اجرای بودجه سالیانه کل کشور، برعهده دیوان محاسبات کشور است که زیر نظر مجلس شورای اسلامی می‌باشد. سازمان و اداره امور آن به موجب قانون خاص می‌باشد.
مبحث پنجم- استیضاح
اول- استیضاح وزیران
ماده 227- نمایندگان مجلس می‌توانند، با در نظر گرفتن اصل هشتاد و نهم (89) قانون اساسی، وزیر یا هیات وزیران را استیضاح کنند. استیضاح وقتی قابل طرح در مجلس است که به امضای حداقل ده نفر از نمایندگان برسد.
ماده 228- تقاضای استیضاح نمایندگان از وزیر یا وزیران باید کتبا در جلسه علنی به رئیس مجلس داده شود و در آن، موضوع استیضاح صریحا و با ذکر مورد یا موارد معین شود. تقاضای مزبور در آن جلسه یا جلسه بعد قرائت می‌شود. این تقاضا بدون مباحثه و فورا برای وزیر یا هیات وزیران فرستاده می‌شود.
همچنین متن استیضاح چاپ و در اختیار نمایندگان قرار می‌‌گیرد.
ماده 229- چنانچه استیضاح نمایندگان مرتبط به حوزه فعالیت نهادهای انقلابی باشد که از بودجه دولت استفاده می‌نمایند و قانونا وابسته به قوه مجریه می‌باشند، آن استیضاح خطاب به رئیس جمهور یا وزیری که نهاد مورد بحث در حوزه مسوولیت او قرار گرفته است، خواهد بود.
ماده 230- وزیر یا هیات وزیران موظفند ظرف ده روز پس از طرح استیضاح، در مجلس حاضر شوند و توضیحات لازم را بدهند، تعیین وقت استیضاح در مهلت مقرر با پیشنهاد وزیر یا هیات وزیران و تصویب هیات رئیسه مجلس در دستور هفتگی قرار می‌گیرد. حضور وزیر یا هیات وزیران در این وقت مقرر الزامی است.
ماده 231- در جلسه استیضاح، پس از بیانات استیضاح‌کنندگان، رئیس جمهور می‌تواند به دفاع از وزیر یا وزیران مورد استیضاح بپردازد، همچنین وزیر یا وزیران مورد استیضاح نیز می‌‌توانند به دفاع از خود بپردازند. حداکثر وقت دفاع از استیضاح برای رئیس جمهور یا چند وزیر پنج ساعت و برای یک وزیر سه ساعت خواهد بود.
تبصره 1- وزیر یا وزیران مورد استیضاح می‌توانند حداکثر یک ساعت از وقت دفاع خود را در اختیار یک یا دو نفر از نمایندگان موافق قرار دهند.
تبصره 2- بیانات استیضاح‌کنندگان و پاسخ آنها در یک یا چند جلسه باید به طور متوالی صورت گیرد.
تبصره 3- استیضاح‌کنندگان مجاز نخواهند بود در ضمن ارائه دلایل و توضیحات خود، موضوعات دیگری را که به مورد استیضاح مربوط نیست مورد بحث قرار دهند.
ماده 232- پس از پاسخ وزیر یا وزیران مورد استیضاح و یا پاسخ رئیس جمهور از طرف هیات وزیران مورد استیضاح، حداکثر دو نفر از نمایندگان استیضاح‌کننده حق دارند توضیحات تکمیلی بدهند، به شرطی که صحبت هر کدام از ربع ساعت تجاوز ننماید. رئیس جمهور می‌تواند حداکثر یک ساعت به دفاع از هیات وزیران بپردازد و وزیر مورد استیضاح هم می‌تواند حداکثر نیم ساعت مجددا از خود دفاع کند.
ماده 233- پس از انجام استیضاح، رئیس عدم اعتماد وزیر یا وزیران را به رای می‌گذارد.
ماده 234- در صورتی که وزیر یا هیات وزیران مورد استیضاح در مجلس حاضر نشوند، استیضاح‌کنندگان مطالب خود را بیان می‌کنند و رئیس اعلام اخذ رای عدم اعتماد می‌کند.
ماده 235- هنگامی که استیضاح در دستور مجلس است به هیچ وجه نمی‌‌توان دستور را تغییر داد مگر در موارد طرح‌ها و لوایح سه فوریتی.
دوم- استیضاح و عدم کفایت رئیس جمهور
ماده 236- براساس اصل هشتاد و نهم (89) قانون اساسی، نمایندگان مجلس می‌توانند رئیس جمهور را در مقام اجرای وظایف مدیریت قوه مجریه و اداره امور اجرایی کشور مورد استیضاح قرار دهند. این استیضاح وقتی قابل طرح است که حداقل به امضای یک سوم نمایندگان برسد.
ماده 237- تقاضای استیضاح رئیس جمهور که باید با ذکر موارد صریح و روشن و مستدل باشد، به رئیس مجلس داد می‌شود. این تقاضا باید در اولین جلسه قرائت شود و ضمن چاپ و توزیع بین نمایندگان برای رئیس جمهور ارسال می‌گردد. در این صورت، رئیس جمهور باید ظرف یک ماه در مجلس حاضر شود و در خصوص مسائل مطرح شده توضیحات کافی بدهد.
ماده 238- حداکثر وقت برای مذاکره موافقین و مخالفین پنج ساعت است که به تساوی و متناوبا انجام می‌شود. مدت صحبت برای هر یک از موافقین و مخالفین حداکثر نیم ساعت خواهد بود که با رای مجلس تا یک ساعت قابل تمدید می‌باشد.
ماده 239- وقت برای توضیحات و پاسخ‌های رئیس جمهور جمعا پنج ساعت می‌باشد. رئیس جمهور می‌تواند قسمتی از وقت خود را به نمایندگان موافق واگذار کند. این وقت اضافه بر فرصتی است که به موجب ماده قبل به آنان تعلق می‌‌گیرد.
ماده 240- در صورتی که پس از بیانات نمایندگان موافق و مخالف و پاسخ رئیس جمهوری اکثریت دوسوم کل نمایندگان به عدم کفایت رئیس جمهور رای دادند، مراتب جهت اجرای بند ه (10) اصل یکصد و دهم (110) قانون اساسی به اطلاع مقاوم رهبری می‌رسد. این رای‌‌گیری مخفی و با ورقه خواهد بود.
ماده 241- زمان اجرای این آیین‌نامه از هفتم خرداد ماه 1378 همزمان با انتخابات هیات رئیسه مجلس و هیات رئیسه کمیسیون‌ها خواهد بود.
ماده 242- کلیه قوانین و مقررات دیگر در خصوص آیین‌نامه داخلی مجلس لغو می‌‌گردد.
ماده الحاقی- برای بررسی تقاضای همه‌پرسی موضوع اصل پنجاه و نهم (59) قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، کمیسیون ویژه‌ای مرکب از پانزده نفر از نمایندگان با رای مستقیم مجلس شورای اسلامی تشکیل می‌شود تا مطابق مقررات حاکم بر تشکیل و نحوه اداره کمیسیون‌های دیگر موضوع را بررسی و گزارش خود را به مجلس شورای اسلامی تقدیم نماید.
تبصره 1- رسیدگی به درخواست همه‌پرسی یک شوری است. در صورت تقاضای فوریت برای آن مطابق مواد مربوطه مورد رسیدگی قرار می‌گیرد.
تبصره 2- مدت زمان صحبت مخالفین و موافقین در صحن علنی مجلس حداکثر چهار ساعت و برای هر نفر حداکثر پانزده دقیقه خواهد بود.
نحوه ثبت‌نام و نطق مخالفین و موافقین مطابق ماده (111) آیین‌نامه داخلی مجلس شورای اسلامی خواهد بود. نماینده دولت و مخبر کمیسیون ویژه هر کدام می‌‌توانند تا یک ساعت توضیحات خود را ارائه دهند.
تبصره 3- پس از پایان مذاکرات، رای‌گیری علنی و با ورقه به عمل خواهد آمد. نحوه رای‌گیری به ترتیب زیر خواهد بود:
الف- اصل مصوبه کمیسیون ویژه.
ب- پیشنهاد جایگزین اصل درخواست اولیه.
ج- پیشنهاد جایگزین کمیسیون‌های فرعی به ترتیب وصول.
د- پیشنهاد جایگزین نمایندگان به ترتیب وصول.
تبصره 4- در مرحله طرح هر یک از پیشنهادات علاوه بر پیشنهاددهنده یک موافق و یک مخالف و نماینده دولت و مخبر کمیسیون هر یک حداکثر به مدت ده دقیقه می‌توانند صحبت کنند.
تبصره 5- مناطق تصویب درخواست همه‌پرسی موضوع اصل پنجاه و نهم (59) قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، رای مثبت حداقل دوسوم مجموع نمایندگان خواهد بود.
تغییرات اعمال شده در این آیین‌نامه در مقایسه با آیین‌نامه چاپ سال 1379
1- اصلاحیه ماده (58) براساس مصوبه 27/3/1380.
2- ماده الحاقی به انتهای آیین‌نامه براساس مصوبه 25/3/1382.
3- ذف مواد (215) تا (222) و اصلاحیه ماده (214) و تبصره الحاقی به ماده (213) براساس
مصوبه 24/10/1382.
قانون اجازه مکاتبه و تحقیق مستقیم به کمیسیون اصل 90 با دستگاه‌های دولتی جهت رسیدگی به شکایات مردم
ماده واحده- کمیسیون اصل 90 می‌تواند با قوای سه گانه جمهوری اسلامی و تمام وزراتخانه‌ها و ادارات و سازمان‌های وابسته به آنها و بنیادها و نهادهای انقلابی و موسساتی که بنحوی از انحاء به یکی از قوای فوق‌الذکر مربوط می‌باشند مستقیما مکاتبه یا به آنها مراجعه نمایند و برای رسیدگی به شکایات کتبی که از طرف مسئولین مربوطه بدون جواب مانده و یا جواب قانع کننده به آنها داده نشده و رفع مشکلات توضیح بخواهد و آنها مکلفند در اسرع وقت جواب کافی بدهند.
قانون فوق مشتمل بر ماده واحده در جلسه روز چهارشنبه اول بهمن ماه یکهزار و سیصد و پنجاه و نه شمسی طبق اصل نود و هفتم قانون اساسی با حضور شورای محترم نگهبان بتصویب مجلس شورای اسلامی رسیده است.
قانون الحاق یک تبصره به ماده واحده مصوب 1/11/1359 مجلس شورای اسلامی راجع به اجازه مکاتبه و تحقیق مستقیم به کمیسیون اصل 90 با دستگاه‌های دولتی
ماده واحده- عبارت زیر بعنوان تبصره به قانون اجازه مکاتبه و تحقیق مستقیم به کمیسیون اصل 90 با دستگاه‌های دولتی جهت رسیدگی به شکایات مردم اضافه می‌گردد:
تبصره- مسئولین و مامورین مذکور در ماده واحده مصوبه 1/11/1359 مجلس شورای اسلامی مکلفند پاسخ کافی و مستند خود را حداکثر ظرف مدت یک ماه از تاریخ وصول کتبا به کمیسیون اصل نود اعلام دارند، تخلف از این قانون جرم محسوب و متخلف به مجازات حبس از سه ماه تا یک سال و انفصال از خدمات دولتی از شش ماه تا یک سال محکوم خواهد شد و موضوع تخلف در مراجع صالحه قضائی با درخواست کمیسیون قابل رسیدگی است و مراجع مذکور موظفند به اینگونه جرائم بصورت فوق‌العاده و خارج از نوبت رسیدگی و بلافاصله پس از ثبوت جرم و صدور حکم اعمال مجازات نموده و مراتب را به کمیسیون مزبور اعلام دارند.
قانون فوق مشتمل بر ماده واحده در جلسه روز پنجشنبه پنجم اردیبهشت ماه یکهزار و سیصد و شصت و چهار مجلس شورای اسلامی تصویب و در تاریخ 10/2/1364 به تایید شورای نگهبان رسیده است.
قانون نحوه اجرای اصل نودم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران
فصل اول- تشکیلات کمیسیون
ماده 1- تشکیلات کمیسیون اصل نود، که براساس آیین‌نامه داخلی مجلس شورای اسلامی تشکیل می‌شود دارای دو واحد می‌باشد.
الف- واحد رسیدگی به شکایات که اعضای آن کلا از نمایندگان خواهد بود و طبق آیین‌نامه داخلی انجام وظیفه می‌نمایند.
ب- واحد دفتر که افراد آن از طرف هیات رئیسه مجلس معین می‌شوند. حدود وظایف و اختیارات کارکنان واحد به وسیله هیات رئیسه کمیسیون تعیین می‌شود و زیر نظر رئیس کمیسیون انجام وظیفه نمایند.
تبصره – هیات رئیسه کمیسیون اصل نود می‌تواند برای هر یک از واحدهای فوق به تعداد مورد نیاز بخش‌هایی را تشکیل دهد.
فصل دوم- صلایت و حدود اختیارات کمیسیون
ماده 2- علاوه بر اختیارات مصرحه در ماده واحده مصوب 1/11/59 و تبصره الحاقی آن مصوب 5/2/64، این کمیسیون می‌تواند جهت کسب اطلاعات کافی از مسوولین مذکور در آن ماده دعوت یا مستقیما با آنها مکاتبه نماید و آنها مکلف به اجابت هستند و در صورت تخلف و ثبوت جرم عدم پاسخگویی توسط کمیسیون و اعلام آن دادگاه صالح موظف است خارج از نوبت رسیدگی و در صورت ثبوت جرم مقدار کیفر مذکور در تبصره ماده واحده را مشخص و نتیجه را به کمیسیون اعلام نماید و در این پرونده دادگاه رسیدگی کننده به جرم عدم پاسخگویی حق رسیدگی به اصل شکایتی را که در کمیسیون مطرح است ندارد.
تبصره 1- هر بخش می‌تواند با موافقت رئیس کمیسیون در صورتی که مقتضی بداند از شاکی و مشتکی عنه برای اداء توضیحات و روشن شدن چگونگی موضوع دعوت به عمل آورد و عدم اجابت مشتکی عنه تخلف محسوب و لیکن مجازات مذکور در ماده 2 این قانون را نخواهد داشت.
تبصره 2- دبیرخانه موظف است نامه‌های طبقه‌بندی شده و مستقیم را بدون گشودن، ثبت و در اختیار هیات رئیسه کمیسیون قرار دهد.
ماده 3- چنانچه شکایتی نیاز به تحقیق و بررسی داشته باشد، کمیسیون می‌تواند بازرس یا بازرسانی را از میان نمایندگان مجلس شورای اسلامی به انتخاب هیات رئیسه کمیسیون اعزام نماید. در این صورت مسوولین ذی‌ربط موظفند همکاری لازم را از هر جهت با آنان معمول دارند.
تبصره- بازرس یا بازرسان اعزامی می‌توانند در صورت لزوم فرد یا افراد متخصصی را هر چند غیر نماینده باشد، با تصویب هیات رئیسه کمیسیون همراه خود برای بازرسی دعوت نمایند.
ماده 4- بازرس یا بازرسان موظفند کلیه موازین شرعی را رعایت و گزارش ماموریت خود را ب انضمام نظریات کتبی فرد یا افراد متخصص در مواردی که همراه باشندلازم را از هر جهت با آنان معمول دارند.
تبصره- بازرس یا بازرسان اعزامی می‌توانند در صورت لزوم فرد یا افراد متخصصی را هر چند غیر نماینده باشد، با تصویب هیات رئیسه کمیسیون همراه خود برای بازرسی دعوت نمایند.
ماده 4- بازرس یا بازرسان موظفند کلیه موازین شرعی را رعایت و گزارش ماموریت خود را ب انضمام نظریات کتبی فرد یا افراد متخصص در مواردی که همراه باشند با امضاء، حداکثر ظرف مدتی که هیات رئیسه کمیسیون معین می‌»ماید تسلیم کمیسیون نمایند.
ماده 5- کمیسیون صرفا به شکایاتی که از روش و طرز کار مجلس یا قوای مجریه و قضائیه باشد رسیدگی می‌نماید.
تبصره- کمیسیون پس از بررسی لازم و احراز تخلف از دادگاه صالح تقاضای رسیدگی قضائی خارج از نوبت را می‌نماید. دادگاه مکلف است پس از صدور حکم نتیجه را به کمیسیون اطلاع دهد.
ماده 6- تغییر شغل و پست در وضعیت مسوول و یا مامور متخلف از نظر رسیدگی تاثیری نخواهد داشت.
ماده 7- مسوولین مذکور در ماده واحده مصوب 1/11/1359 در صورتی که عمدا جواب خلاف واقع به کمیسیون داده باشند، موضوع با اعلام کمیسیون در مراجع قضائی رسیدگی خواهد شد.
ماده 8- رسانه‌های عمومی از قبیل صدا و سیما و روزنامه‌ها در صورت تمایل به اعلان گزارشاتی را که مربوط به عموم باشد و کمیسیون اصل نود از طریق تریبون مجلس اعلان می‌کند بدون هر نوع تغییر و تفسیری به اطلاع عامه برسانند. متخلف طبق قوانین مربوطه مجازات خواهد شد.
ماده 9- کلیه مقررات مغایر با این قانون از تاریخ لازم‌الاجرا شدن ملغی خواهد شد.
قانون فوق مشتمل بر نه ماده و پنج تبصره در جلسه روز یکشنبه بیست و پنجم آبان ماه یکهزار و سیصد و شصت و پنج مجلس شورای اسلامی و در تاریخ 5/9/1365 به تایید شورای نگهبان رسیده است.
قانون نحوه گزارش کمیسیون اصل 90 قانون اساسی
ماده واحده- گزارش‌های کمیسیون اصل 90 پس از ارائه به هیات رئیسه بدون رعایت نوبت در دستور کار مجلس قرار می‌گیرد و در اولین جلسه علنی قرائت می‌گردد.
قانون فوق مشتمل بر ماده واحده در جلسه روز سه‌شنبه سوم آذر ماه یکهزار و سیصد و شصت و شش مجلس شورای اسلامی تصویب و در تاریخ 3/9/1366 به تایید شورای نگهبان رسیده است.